Finas in sa provìntzia de Trento si moet carchi cosa pro sas minorias linguìsticas. A segus de una proposta de su presidente Lorenzo Dellai (tzentrumanca), sa Giunta provintziale at aprovadu unu testu de disinnu de lege chi como at a arribare in Consìgiu pro s'aprovatzione definitiva. Mira de s'initziativa est cussa de megiorare sa protetzione de sas minorias locales organizende unu testu ùnicu de lege in ue collire totu sas normas isparghinadas inoghe e in cuddane. 


In su territòriu de sa provìntzia sas comunidades de minoria sunt tres: sos ladinos de sa Badde de Fassa paris cun sos tzimbros e sos mòchenos chi faeddant variedades de creze germànica. In Itàlia si faeddant a manera traditzionale dialetos de creze germànica in sa provìntzia autònoma de Bolzano, chi costituit una penìsula linguìstica in relatzione a su retroterra austrìacu. A foras de custa àrea, dialetos de creze germànica sunt praticados, fatu resurtu de migratziones de su tempus medioevale, in unos cantos nùcleos ispartos in totu s'àrea alpina. In sas biddas de Formazza e Macugnaga in provìntzia de Trento s'allegat unu dialetu bavaresu arcàicu, numenadu "mòcheno". E sighit a èssere faeddadu in sa badde Fersina, in sas biddas de Fierozzo, Frassilongo e Palù, cun un'ìsula tzimbra in Lucerna. 

Sa populatzione de limba tedesca de s'Artu Àdige lompet, in base a sos ùrtimos tzensimentos, a belle 270 mìgia de pessones. Pro sas àteras variedades est giai meda a nàrrere chi si medant belle 10 mìgia pessones. Sende chi s'Itàlia aiat pèrdidu sa segunda gherra mundiale, est istada custrinta dae tratados internatzionales a dare protetzione a su Sud Tirolo e a sa limba tedesca cun poderes ispetziales pro sa provìntzia de Bolzano. De custu istadu nd'at giuadu finas sa provìntzia de Trento chi at balangiadu unu istatutu ispetziale parìvile a cussu de s'Adige Artu.


Est dae tando duncas chi sas minorias de sas duas "provìntzias" (chi ant prus poderes de sa Regione nostra) podent gosare de leges prus avantzadas de àteras regiones italianas. Nd'ant balangiadu meda sos ladinos de sa Badde Gardena e Badia, chi sunt suta Bolzanu e chi tenent su tedescu comente limba ufitziale, ma ant finas una protetzione manna meda pro su chi pertocat a su ladinu. 

Ma ite est su ladinu? 

Cun ladinu si definint totu sas faeddadas romanzas traditzionales de s'àrea dolomìtica, in sas provìntzias de Bolzano, Trento e Belluno. Sas populatziones de sas baddes ladinas ant bìvidu semper in cunditzione de bilinguismu e de plurilinguismu, seberende de impreare de borta in borta, comente limbas de cultura, su tedescu (in Alto Adige) o s'italianu (in su Trentinu e in Cadore). In Artu Àdige sunt de tipu ladinu sas faeddadas de Ortisei, Santa Cristina e Selva in Badde Gardena; de San Martino, Corvara, Badia, La Valle e Marebbe in Badde Badia. In Trentinu, si cunsiderat a manera crara ladina sa Badde de Fassa ebbia. 


Pro su chi atenet a su Veneto (provìntzia de Belluno) bisòngiat de cunsiderare a parte sa positzione de sos tzentros de Livinallongo, Col di Lana, Colle Santa Lucia e Cortina d'Ampezzo chi de reghente ant votadu unu referendum pro si unire cun s'Artu Adige. Sa populatzione cumplessiva de sas baddes ladinas de s'Artu Àdige fiat in su 1991 de 18.412 abitantes, su 90% de sos cales aiat decraradu de apartènnere a su grupu linguìsticu ladinu. Pro su chi pertocat sa Badde de Fassa, dae un'inchesta de su 1995, resurtat chi su 96,3% decrarat de cumprèndere su ladinu. 


Sa lege noa de sa provìntzia de Trento diat tènnere sa mira de introduire in s'òrdine giurìdicu italianu su cuntzetu, giai presente in Ispagna, de limba "pròpria" de unu territòriu. In prus si cheret pònnere sa limba de minoria a òbligu pro intrare a traballare in s'amministratzione pùblica. Ladinos, tzimbros e mòchenos no isetant àteru. 


<Ma su chi contat pro sa protetzione de sas limbas de minoria - at naradu in unu cungressu fatu de reghente in Friuli, Marco Viola, diretore de su servìtziu de sas minorias linguìsticas de sa provìntzia trentina - non sunt sos reconnoschimentos de prìntzipiu o sas atividades simbòlicas, ma comente die pro die sa legislatzione ispetziale pro sa limba s'àplicat in sos ufìtzios. Est de badas a tènnere leges cun decraratziones mannas, si posca in su faghe·faghe fitianu, non si defensat sa limba cun atentu e provedimentos pretzisos>. 


Leghe su testu de su disinnu de lege 


Collega-ti a http://www.minoranzelinguistiche.provincia.tn.it/