SU GIASSU
Domo
Ite est Diariulimba
Sa gerèntzia de Diariulimba
Su Sòtziu Limba Sarda
Organigramma de su Sòtziu
LINKS
ARCHIVIU annu pro annu 
Pro retzire sa lìtera de noas
ISCRIENOS
diariulimba@sotziulimbasarda.net



Diretore:  Micheli Ladu - Editore: Sòtziu Limba Sarda
CHISTIONES

07/10/2008 
Sa “Costante resistenziale” e atrus mitus sardus
[de Roberto Bolognesi]

Una borta a un’amigu miu italianu, po ddu provocai, dd’apu nau:
“Quando noi costruivamo i nuraghi, voi abitavate ancora nelle caverne!”
E issu, ca non est amigu miu po de badas:
“Si, ma da allora non avete combinato più niente!”

Is sardus de sa generatzioni mia funt pesaus cun s’idea ca po essi sardu unu depiat essi a s’antiga. E cantu prus a s’antiga unu fiat, cantu prus sardu fiat. 
A unu certu puntu s’agetivu “sardu” est arribbau a sinnificai su propriu de s’italianu “tradizionale”. Ma apu intendiu fintzas cosas comenti: “Apu biu a una feminedda sarda...” e cussu bolíat nai una femina becia meda posta de costumu de fiuda. E apu intendiu puru “una bia sarda” e cussa, in is contus de unu beciu se Sestu chi femu intervistendi, fiat una bia chentza de asfaltai.

Cust’idea est stetia forsis sa cosa chi s’at fatu prus dannu in totu sa storia nostra.
E s’idea ca sa Sardinnia est una terra firma in su tempus, chentza de evolutzionis, chi nci pensais unu pagu, non podit essi náscia in logu nostru. 
Est un’idea chi eus importau impari a totu sa cultura “superiori” bénnia de foras. Est s’idea de unu chi bit sa diversidadi sarda sceti che sinnu de un’arretratesa monumentali.
A is sardus, isolaus comenti fiant, cust’idea non ddis podíat benni, poita ca issus non ddu sciíant de essi diversus: diversus de chini? De su mari chi teníant a giru ?
Ma bellu a bellu, incumentzendi de sa burghesia compradora, ca fiat in cuntatu deretu cun su poderi coloniali e trabballát po afortiai custu poderi, cust’idea s’est difúndia intra de totu sa genti sarda.
Una de is conseguentzias de custa manera de castiai a sa sardidadi est cussa specia de gerarchía chi est nascia in sa conca de genti: ddoi funt sardus de seria A e de seria B.
Ma comenti e sempri custa gerarchía puru est ambigua meda e unu podit castiai a una personi a s’antiga che a unu sardu de seria A o B, a segunda de su puntu de vista chi tenit.
Po unu progressista, un’omini a s’antiga fiat unu sardu de seria B, acapiau a unu mundu scurigosu e atzeracau a is poderis “arreatzionarius”.
Deu, progressista pesau in Iglesias ca cun sa sardidadi at sempri tentu unu raportu prus libberu, custa cosa dd’apu cumpréndia beni sceti de una dexina de annus. 
Un’amigu m’iat mandau su film de Benzon a pitzus de is launeddas. In su film, girau in su Sarrabus a sa fini de is annus ’50, si bit su sonadori de launeddas, sighendi a su vicariu in sa processioni e camminendi a su costau de su maresciallu de is carabineris.
Cussa scena mi nd’at fatu pesai sa tzudda! Mi seu torrau a biri, piciocheddu, in cussa atmosfera de opressioni culturali e politica chi emu connotu in Iglesias puru. Sceti ca in Iglesias fueddastus giai in italianu e cantastus “O bella regina...”, a su postu de sonai is launeddas.
Intzandus apu cumpréndiu poita est ca is progressistas, in generali, ant associau sa cultura sarda a su scurigori politicu e culturali. Fintzas a unu certu puntu potzu cumprendi puru a cussus ca collegant sa cultura sarda a sa repressioni de is feminas: chi unu non nci arribbat a cumprendi ca est s’arretratesa e non sa cultura sarda a oppirimi a is feminas, ddoi est pagu de fai!
S’identificatzioni de sa cultura sarda cun “su connotu” de una sociedadi “pretecnologica” e pobira in sensu materiali e culturali at portau propriu sa genti chi prus de totus at batallau po sa democratzia a minispretziai su deretu de is sardus a tenni una lingua e una cultura issoru.
“Divide et impera” narant is chi si ndi intendiant!
S’idea ca sa cultura sarda est su sinonimu de cosas arretradas at funtzionau beni de aderus po pratziri a is sardus.

A s’atra parti, peró, s’est formada puru s’idea ca ddoi fiant aintru de sa Sardinnia logus aundi bivíant is sardus berus e ca in is atrus logus sa genti non fiat sarda de aderus: un’idea a lacana de s’arratzismu. 
Sceti in is logus aundi sa genti biviat sighendi, in su beni e in su mali, su connotu e, mancai puru, “a petha a fura”, is sardus fiant sardus. Is atrus: “arratza burda!” Maurreddinus chi meritant sceti minispretziu.
Cust’idea puru non est nascia in Sardinnia: est cosa importada. 
Max Leopold Wagner, a pustis de su primu giru chi s’at fatu in Sardinnia, e duncas innantis de connosci beni sa terra nostra, at scritu in su 1908 in “Das Nuorese. Ein Reisbild aus Sardinien”: “Il Sardo dei monti è un tipo del tutto diverso dal suo fratello della pianura. Mentre questo è di statura piccola, colorito pallido, carattere servile e tradisce chiaramente l’impronta spagnola, il Sardo delle montagne è alto, il sangue gli si gonfia e ribolle nelle vene. È attaccato alla sua vita libera e indomita a contatto con la natura selvaggia. Egli disprezza il Sardo del Meridione, il ‘Maureddu’, come nel Nuorese vengono chiamati gli abitanti della pianura. È fuori di dubbio che in queste montagne l’antica razza sarda si sia conservata molto più pura che nella pianura, continuamente sommersa dai nuovi invasori.”
Wagner, esteta rousseauianu prenu de sa cultura arratzista de s’Europa de cussu tempus, est arribbau in Sardinnia cun s’idea giai fata ca sceti is sardus “a s’antiga” fiant de aderus sardus.
E Wagner cun s’influentzia chi at tentu a pitzus de is intelletualis sardus est unu chi at fatu intrai cust’idea in medas concas.
Insomma, cust’idea de sardidadi che identidadi firma de sempri, cancarada in modellus antigus e casi eternus, est arribbada de foras e est serbía a pratziri sa sociedadi sarda in duus in totu is dimensionis: sa dimensioni sociali, cussa geografica e cussa antropologica.
Wagner, vitima de Rousseau, at fatu vitimas medas issu puru in Sardinnia.
Sa vitima de Wagner prus “eccellente” de totus est su Babbu Mannu de sa cultura sarda. 
Totu sa teoria de sa “costante resistenziale” chi Giuanni Lilliu at proponniu est sceti sa bersioni sua de su mitu de “il buon selvaggio” e de s’atru mitu de “l’età dell’oro”, aplicaus, comenti at fatu Wagner e totu, a sa Brabaxa.
Labai su chi at scritu Lilliu in “La civiltà nuragica”: “Non possiamo non immaginare che
forme di vita materiale di questa civiltà [nuragica: R.B.], a parte psicologia, morale e consuetudini vive in Barbàgia ancor oggi e resistenti alla civiltà industriale, abbiano a lungo durato, più o meno inalterate, penetrando largamente in età storica.” (Civiltà nuragica: 219)
Psicologia, morale e consuetudini nuragiche vive in Barbàgia ancor oggi e resistenti alla civiltà industriale?!?
Deu de custas cosas non ndi sciu nudda. Non apu mai ligiu una Iliade o Odissea nuragicas o is literas de unu Ciceroni nuragicu ca mi iant a podi agiudai a cunfrontai sa mentalidadi de is Brabaxinus de oi cun sa de is sardus nuragicus. Comenti fait issu, insaras, a sciri ca psicologia, morali e maneras de fai, in su centru de sa Sardinnia, non funt cambiadas de 2.500 annus a oi? 
Non ddu scit, est craru, comenti non ddu scit nemus! 
E issu dd’ammitit puru ca non ddu sciri. 

Partendi de sa teoria ca is nuraxis fiant fabbricus militaris e ca, duncas, sigumenti is Cartaginesus teniant citadis in Sardinnia, iant binciu a is sardus in sa gherra, e ca—ma poita, biendi ca is citadis cartaginesas fiant giai-giai totus in s’oru de su mari?—is sardus “berus” si fiant arretiraus in is montis, Lilliu teorizat ca cussus sardus “berus” ant sighíu a bivi a sa popriu manera de su tempus de is nuragicus ... fintzas a oi. 
Ma: “Per altro verso, il territorio più interno, salvo eccezionali e superficiali presenze al margine, è vuoto di tracce archeologiche di civiltà fenicio-punica. Il che significa persistenza della cultura nuragica, o comunque locale. Purtroppo, la ricerca nelle zone interne dell’isola, specie in quelle di montagna isolate e conservative, non è stata condotta ancora al punto di raccogliere dati positivi per dimostrare, più estesamente nei fatti, la continuità, ovvia in teoria e suggerita dalle fonti letterarie, della civiltà nuragica in pieno dominio cartaginese del resto della Sardegna”. (Civiltà nuragica: 219)
Insomma, su chi narat de cussu periodu est ca calincuna cosa cartaginesa in Brabaxa ge dd’ant agatada, ma cosa nuragica nudda!
Est craru ca ammancat sa circa e sa cunfirma de “dati positivi per dimostrare, più estesamente nei fatti”, ma custu balit po is repertus cartaginesus a su propriu ca po is repertus nuragicus.
Duncas: datus archeologicus ca dimostrant sa continuidadi nuragicu-brabaxina non nci nd’at!
Ma ge ddoi est calincuna evidentzia ca is Cartaginesus funt arribbaus fintzas a Nugoro: eus a biri candu apu a passai a sa parti de sa lingua.
Ma, comenti narat issu e totu: “Non possiamo non immaginare...”
Non ndi podit fai de mancu de crei a custa continuidadi: Lilliu puru est fillu de su tempus suu.
Giuanni Lilliu benit de su tempus de sa “Sardegna come infanzia”, firma in su tempus.
In “La costante resistenziale sarda:193” issu scrit: “Credo che si potrà dimostrare, dopo un’indagine accurata, che le origini, come le ragioni, del mondo barbaricino in tutte le sue implicanze, etiche, istituzionali, economiche e sociali, stiano, sostanzialmente, nello spazio e nel tempo preistorico e protostorico della civiltà dei Sardi. Anche i comportamenti, diventati devianti nelle valutazioni che noi diamo secondo le concezioni e gli schemi di vita della cultura moderna, di certi fenomeni dell’area interna, trovano la sorgente e la spiegazione nel sistema della civiltà arcaica sarda, di quella, in particolare, che ci siamo ormai abituati a chiamare nuragica. Cito la “bardana” (oggi sparita) e l’abigeato (ancora vigoroso, sebbene in declino), primitivi comportamenti da psicologia “vettoriale” ed “eroica”, in tono con la cultura delle popolazioni sarde prepuniche e preromane, cioè “antistoriche” e “precoloniali”, e sentiti, in parte almeno, ancora con identico “valore” nel conscio e nell’inconscio dell’“universo” barbaricino contemporaneo.” (La costante resistenziale sarda: 193)

E insaras ita si tocat a fai a nosu, genti abituada a arrexonai a pitzus de su chi scieus e ca non scieus nudda del “conscio e dell’incoscio” de is sardus nuragicus e pagu puru de su de is Brabaxinus, ma ca ge seus bonus a biri ca sa Brabaxa est cambiada e chi est cambiendi ancora? 
Sigumenti non seus bonus a intrai in conca a sa genti—ni de cussa bia e prus pagu ancora de cussa morta de 3000 annus—s’unica cosa chi podeus fai est a castiai a su chi scieus de sa civiltadi nuragica e de sa cultura brabaxina—e sarda in generali—e a biri chi is contus torrant.
Insaras, partendi de s’ipotesi “ragionevole” ca sa mentalidadi de unu populu—fintzas aundi podit esisti una mentalidadi sceti po totu unu populu, est craru!—lassat trassas in sa lingua e in sa cultura materiali, podeus castiai a sa lingua e a certas cosas de sa cultura materiali e immateriali de sa Brabaxa po biri su chi agataus.

Sa lingua de Brabaxa oi-in-di
Cali lingua (o linguas) fueddant is nuragicus? 
Bai e circa! Ma una cosa est sigura: non fueddant in latinu.
Oi-in-di, invecias, totus is sardus fueddant una lingua neolatina e is Brabaxinus fueddant bariedadis de su sardu chi cambiant pagu de is bariedadis de atrus logus in Sardinnia.
Is tretus foneticus medius intra de is dialetus de is biddas de monti chi chi apu mesurau e s’arrestu de is atrus dialetus sardus funt is chi sighint:

Desulo 21,48%
Aritzo 22,23%
Nuoro 24,49%
Lodè 25,36%
Ollolai 25,38%
Fonni 25,95%
Orgosolo 26,60%
Orani 26,71%
Bitti 27,68%
Orune 28,41%

Po cumprendi custus datus tocat a tenni in contu su fatu ca su tretu mediu intra de unu dialetu sardu e s’arrestu de is dialetus est unu pagu prus mannu de su 20%: unu dialetu mediu est diversu po su 20% e uguali po s’80% a totus is atrus dialetus sardus. 
Duncas, is dialetus de Desulu e Aritzu funt in sa media.
Su dialetu de Atzara, ca est puru in cussa zona ca, ammitendi ca sa teoria de Lilliu est giusta, podeus cunsiderai abitada de “nuragici resistenti” ammostrat unu tretu de su 19,24% e est su dialetu prus centrali de totus.
E, po cumprendi beni comenti mai certus dialetus montagninus si ndi stesiant de is atrus dialetus de prus de sa media, tocat a pigai in cunsideru un’atra cosa: is dialetus de Orune e de Biti, ca funt a lacana, sin di stesiant s’unu de s’atru giai de su 11%. Custu bolit nai ca is dialetus de monti funt “ecentricus” non sceti po su chi pertocat is bariedadis de su sardu fueddau in logu de pranu, ma fintzas intra de issus e totu.
Comenti podeus biri, in sa lingua de oi, “costante resistenziale” e “alterità” de is Brabaxinus faci a is atrus sardus non si nd’agatant.

Su latinu in Brabaxa
A unu certu puntu de sa storia sarda, in Brabaxa puru est arribbau su latinu e sa lingua (o is linguas) de is sardus “nuragicus” funt sparessias. Non est abarrada ni-mancu un’isuledda “resistente”. Nudda!
Iat at essi cosa de importu mannu a sciri candu e comenti custu “language shift” (cambiamentu de lingua) est sutzediu, ma sa linguistica non si bastat po cumprendi. Po custu, forsis, funt s’archeologia e sa storia chi si podint donai unu pagu de agiudu.
Su chi scieus est ca su latinu populari est intrau in totu sa Sardinnia e s’est evolviu in is dialetus sardus chi agataus immoi.
Est craru ca po arribbai a custa situatzioni ddoi fiant duas bias sceti: (i) is sardus “nuragicus“ fiant giai mortus o bendius che tzeracus o fuius a atrus logus candu su latinu, portau de is arromanus o de sardus arromanizaus, est arribbau in Brabaxa; (ii) is sardus “nuragicus” ddoi fiant ancora in cussus montis e ant bofiu imparai su latinu e ant tentu sa possibbilidadi de dd’imparai, intrendi in cuntatu intensu cun is arromanus o cun is sardus arromanizaus.
O a una manera o a s’atra, a unu certu puntu de sa storia de Brabaxa, sa “resistenza” de is sardus contras a su latinu—o ca fiant bius o ca fiant mortus—est acabbada. 
E biendi ca ant bófiu imparai—poita chi non bolis, non imparas nudda—e ca ant pótziu imparai sa lingua de su nimigu, bolit nai meda de comenti fiat sa relata tra a Arromanus e Brabaxinus de intzandus. E sa cosa prus importanti est ca is Brabaxinus ant tentu sa possibbilidadi de dd’imparai su latinu! 
Pensai sceti a totu sa genti chi oi-in-di iat a bolli imparai s’inglesu e ddu studiat in scola, sighit cursus, bandat mancai a s’esteru, ma non nci arrenescit e totu: su de imparai una lingua strangia non est cosa facili.
Sa primu cosa chi benit a conca, pensendi a sa latinizatzioni de sa Brabaxa, est ca is chi fueddánt su latinu si funt coiaus con is chi non ddu fueddánt (beni) e is fillus issoru ant imparau su latinu de cussu—babbu o mamma—chi ddu sciíat.
Insomma, po cumprendi sa latinizatzioni de sa Brabaxa, arribbaus a depi immaginai su cuntatu prus intensu e prus intimu chi potzat esisti tra personis.
Custa teoria dd’ant giai propónnia po spiegai comenti mai su latinu est intrau in Olanda: is legionarius arromanus si iant essi cojaus cun feminas de su logu.

Chi podeus crei a Titu Liviu, in su 174 A.C., Tiberiu Semproniu Graccu at ghiau un’esercitu arromanu chi at bocíu o fatu presoneris (e bendíu che tzeracus) unus 80.000 sardus. Segundu Franciscu Cesari Casula cussa cifra arrapresentat prus o mancu sa metadi de sa populatzioni sarda de intzandus. Sciendi ca is Arromanus, a una parti, esageránt meda cun su numeru de nimigus chi naránt chi iant bocíu o atzeracau, ma a s’atra, sciendi puru su chi boliant nai issus cun “Pax Romana” (sa paxi fiat sceti po chini s’arrendíat), benit a conca ca is legionarius ant sboidau a totu sa Brabaxa de sa genti chi ddis podiat donai fastidiu. O, a su mancu, ddu depeus pensai chi acetaus sa teoria ca sa Brabaxa sceti fiat “resistente” e ca s’arrestu de is sardus fiant giai atzeraccaus a is Arromanus.
Dd’acabbaus, duncas, a sa primu ipotesi: candu su latinu est arribbau in Brabaxa, is sardus arresistentis fiant totus mortus o furriaus a tzeracus e bendius a stracu baratu (“sardos venales” ) a is latinfundistas arromanus. Ma intzandus su latinu in Brabaxa nci ddu podint ai portau sceti sardus giai arromanizaus chi biviant in logu de pranu. E insaras is Brabaxinus de oi funt s’ereu de cussus sardus “pagu arresistentis”. 
S’atra possibbilidadi est ca a s’arribbellai funt stetius sardus de zonas diversas (comenti narat puru Casula) e ca in Brabaxa non totus si funt arribbellaus. Comenti si bit, torraus sempri a su propriu dilemma: o is Brabaxinus “nuragicus” funt sparessius o, a su mancu a unu certu puntu e/o in parti, non si funt arribbellaus.
Scieus de s’archeologia ca is Arromanus fiant in Fonni e Orune e segundu Massimu Pittau fintzas su nomini Fonni benit de su genitivu de nomini latinu “Fonnius”. Scieus puru ca una bia arromana andát de Terranoa a Casteddu passendi de is montis de Brabaxa. Is Arromanus in Brabaxa ddoi fiant, ant frabbricau bias e biddas e ant fatu intrai sa lingua issoru in donnia furrongoni de cussus montis. Custus funt is fatus e custus fatus bolint spiegaus.
Cantu est durau custu processu de arromanizatzioni non ddu scieus, ma est craru ca a unu certu puntu (104 A.C., sa data de s’urtima “spedizione punitiva” arromana?) totu is sardus (bius o mortus) ant acabbau de s’arribbellai e sa lingua e sa paxi arromanas funt arribbadas in donnia logu. 
Po cust’arrexoni oi-in-di in sa lingua de Brabaxa, “costante resistenziale” non si nd’agatat. 
Si podeus ponni a bisai, cun Casula e Lilliu, ca is Brabaxinus a pustis si funt postus a bardanai po sighiri sa “resistenza”, ma su chi scieus est ca furant pegus, ma fueddant sa lingua de su nimigu, imparada de su nimigu e totu e non “per corrispondenza” o de Internet.
E, comenti apu ammostrau in “Sardegna fra tante lingue”, non est ni-mancu berus ca su sardu de is biddas de monti est abarrau “arcaicu”, “sa lingua prus acanta de su latinu”: fintzas s’italianu ammostrat unu tretu de su latinu prus piticu de su chi ammostrat su sardu de Biti (su prus acanta de su latinu de is dialetus sardus).
E arratza de bantu ca iat essi a essi abarraus is prus acanta a sa lingua de sa genti chi ti nd’at pigau sa terra, sa libbertadi e sa lingua!

Sa lingua de is Punicus
Ma comenti fiat sa situatzioni innantis de arribbai is Arromanus—tropu fortis po ddus arresisti?
Sempri in “La costante resistenziale sarda” Lilliu scrit: “È noto che verso la fine del VI secolo a.C., dopo lunghe lotte, Cartagine cacciò i Sardi indigeni sui monti del Centro isolano, e ve li
rinchiuse come in una “riserva indiana”. Quella grande ritirata, che spaccò la Sardegna in due – quella dei maquis “resistenti” e quella “coloniale” –, ha rappresentato e rappresenta il nodo
storico dell’isola. Sono nate, in quella drammatica circostanza, le due culture, la dicotomia continente-mare, la “questione” della Sardegna.” (La costante resistenziale sarda: 198)
Duncas innoi Lilliu est torrendi a nai cun fueddus suus su chi Wagner at nau in su 1908: sa Sardinnia est pratzía in duus. A una parti ddoi funt is sardus bonus e berus ( “i Sardi D.O.C.”) e a s’atra is sardus colonizaus e callonizaus, tzeracus de is strangius.
Amitendi puru ca su chi narat Lilliu est berus po su tempus de is Cartaginesus, tocat a nai ca, a pustis, is Arromanus cussa “riserva” de cultura e de lingua “nuragicas” nde dd’ant sciusciada e non nd’ant lassau in pei ni-mancu un’arrogheddu.
Ma sa cosa prus interessanti non est cussa.
Su chi s’interessat innoi est a castiai chi su chi ant nau Wagner e Lilliu est berus, poita, chi non est berus, custas affirmatzionis faint a biri fintzas a cali puntu cust’idea “foresa”, “rousseauiana” e unu pagu arratzista, est intrada in sa conca de is sardus e totu.
Candu unu acetat sa teoria de Lilliu ca is Punicus nci ant bogau a is Sardus de is pranus e ca is Nuragicus si funt arretiraus in is montis, s’agat deretu cun unu probblema linguisticu mannu-mannu. Castiai comenti Giuanni Lupinu presentat sa situatzioni de is fueddus punicus in sa lingua sarda: “Dal punto di vista linguistico l’influsso punico appare oggi piuttosto limitato, come è stato appurato dalle indagini di Max Leopold Wagner, di Vittorio Bertoldi e, in tempi più recenti, di Giulio Paulis: disponiamo infatti di una manciata di vocaboli di sicuro etimo punico, ai quali va sommato un numero altrettanto esiguo di toponimi. Riguardo ai primi, ricordiamo le voci míttsa «sorgente», tsikkiría «sorta di aneto simile al finocchio», tsíppiri «rosmarino», tséurra, tseúrra «germe, germoglio, pollone», tutte diffuse nell’area campidanese (ove la presenza punica appare anche dalla documentazione archeologica più intensa che non altrove), e l’altro fitonimo kúrma, kúruma «ruta», attestato nella Baronia e nel Nuorese. Parlando invece di toponimi [...] lo studio della toponimia dell’isola rivela sporadicamente tracce della presenza punica: ricordiamo a questo proposito il caso di Macumadas (in territorio di Núoro), Magomadas (vicino a Bosa), Magumadas (a Gesico e a Nureci), dal punico maqom hadash «città nuova», col primo elemento presente anche in Macomèr.” (http://www.gotosardinia.com/storia_della_lingua_sarda.htm)
Is problemas innoi funt una pariga e totus mannus. 
De su studiu modernu de su cuntatu intra de linguas, scieus ca is primus fueddus a passai de una lingua a s’atra funt is nominis de cosas ca, po sa cultura chi arricit custus fueddus, funt noas. Bastat a pensai a is fueddus inglesus chi funt intrendi in su sardu de oi: “computer”, “box”, “stoppai”, “internet”, ecc. In custa fasi non nc’est ancora cuntatu intensu tra is linguas e non ddoi funt (medas) fueddantis bilinguis.
Is fueddus punicus agataus in sardu, invecias, funt totus nominis de cosas chi esistíant giai e, in prus, est totu cosa chi s’agatat in su sartu: su logu prus malu a acetai fueddus strangius. Custa sitzuatzioni s’agatat sceti candu su cuntatu intra de duas linguas est intensu meda e genti meda in sa propriu comunidadi linguistica est bilingui: unu pagu comenti est sa situatzioni oi-in-di tra sardu e italianu. E custa est sa situatzioni chi pintat sa teoria de Lilliu. Is sardus “fiant atzeracaus a is Punicus e biviant in zonas cuntrolladas in totu de issus”: “Nello stato di coabitazione necessitata dalla condizione politica di dominio militare e di sfruttamento economico, la gente locale fu piuttosto oggetto di acculturazione che non protagonista di una cosciente integrazione culturale nel progressivo processo di punicizzazione. Soggetti ad emarginazione di classe, esclusi da uffici e privilegi, assegnati a lavori servili nelle miniere, nei campi, nell’edilizia e in ogni umile fatica, gli eredi dei costruttori di nuraghi nella vasta regione di conquista, furono profondamente trasformati nelle cose e nello spirito, sino a subire una completa deculturazione. Diversa fu invece la situazione degli indigeni nell’interno della Sardegna. In quell’ampio spazio montanino di pastori, resistenziale e ribelle nella lunga storia, la vita nuragica continuò a manifestarsi, con forme proprie, ancora dopo la conquista.” (Civiltà nuragica: 217-18)
Ma intzandus non si cumprendit comenti mai is glotologus ant agatau sceti cuatru fueddus punicus in su sardu de is zonas “aculturadas”. Pensai a totus is fueddus catalanus intraus in sardu: dozenas!
Epuru is Catalanus ant dominau sa Sardinnia pagu tempus: candu a sa fini nci funt arrenescius a binci a Arborea, in su 1420, in pagu dexinas de annus ant fatu sa fusioni de is coronas de Castillia e Aragona e ant lassau su postu a is Spanniolus e sa lingua issoru.
Invecias, tra Fenicius e Punicus, sa lingua de Cartagini est abarrada in Sardinnia casi milla annus: de su VII seculu a.C. a—a su mancu—su II d.C.
Ma un’arrexoni ca is glotologus non agatant fueddus punicus podit essi ca issus ... non ddus bolint agatai!
Cartagini, sa peus nimiga de Arroma, non praxit meda a is intelletualis sardus. 
Labai su chi at scritu Franciscu Cesari Casula (“Storia della Sardegna: 95): “Nel resto del territorio invaso si sviluppava, invece, una cultura mista, bastarda, poco edificante, formata dall’insieme di elementi costruttivi, decorativi e religiosi punici e nuragici.”
Cummentus innoi non ndi serbint.

Un’atra possibbilidadi est ca fueddus latinus corrispondentis apant pigau su postu de medas fueddus punicus ca fiant giai intraus in su sardu. Ma custu non est facili meda a crei, poita su spanniolu e s’italianu non funt arrenescius a fai sa propriu cosa cun medas fueddus catalanus.
Comenti-si-siat sa cosa, is pagus elementus chi teneus faint a biri ca est possibili ca sa lingua punica siat arribbada fintzas a su centru de sa “zona resistente”.
Sendi ca su fueddu nugoresu-baroniesu kúrma, kúruma «ruta» parit chi siat punicu e ca, comenti apu giai nau, po intrai unu fueddu de su sartu in una lingua, tocat chi nd’arribbint atrus medas, iat a tocai a concludi ca sa lingua punica est arribbada a su coru de sa “civiltadi nuragica”. Poita non nd’ant agataus atrus de custus fueddus? Innoi puru balit s’arrexonu ca podit essi chi fueddus nou latinus nd’apant pigau su logu de is fueddus punicus. Ma chi bastant cuatru fueddus a dimostrai ca is punicus ant atzeracau e aculturau a is sardus de is pranus, insaras podit bastai unu fueddu sceti po fai sa propriu cosa cun sa Brabaxa.
Ma nosu seus prus malus meda a cumbinci!
Non si ndi depeus scadesci ca s’etimologia de unu fueddu est un’ipotesi chi bolit cunfirmada cun provas indipendentis.
Sa prova indipendenti podit benni de su toponimu “Macumadas”, agatau in zona de Nugoro.
In punicu, “Maqom hadash” bolit nai una cosa comenti “Biddanoa”. Duncas in sa zona de una bidda cun custu nomini iat a depi esisti un’atru logu de aundi ndi funt arribbaus is chi ant fabbricau a “Biddanoa” (comenti Biddamanna Strisaili e Biddanoa Strisaili): ma unu logu abitau de punicus, est craru.
Custa situatzioni dd’agataus precisa-precisa in Magomadas, ca est acanta de Bosa, e Bosa fiat de siguru citadi fenicia e a pustis punica.
E immoi ita eus dimostrau? Ca is punicus funt arribbaus fintzas a Nugoro (e a Serri e a Genoni)?
No, non ancora... Po essi sigurus de aderus iat a tocai a agatai custas “Biddanoas” punicas a Magomadas, Nugoro, Serri e Genoni. Sceti s’evidentzia materiali de repertus punicus agataus in, a su mancu, unu de custus logus podit donai sa siguresa ca sa cosa est posta de aici de aderus.
Peró, est craru ca s’ipotesi ca is Punicus funt arribbaus e ant lassau trassas linguisticas in su centru de sa Sardinnia est un’ipotesi prus forti de s’idealismu (“Non possiamo non immaginare...”) de Lilliu.
E in prus, comenti at amitiu Lilliu e totu, calincunu repertu punicu in Brabaxa dd’ant giai agatau ...


Sa bistimenta
Una de is pagus cosas chi scieus de is sardus nuragicus est comenti si bistíant. Is bronzetus medas chi ant agatau faint a biri ca is sardus insaras non si bistiant che is Brabaxinus, non nau de oi, ma ni-mancu de unus centu annus a oi.
Sa fotografia de su bronzetu innoi asuta est un’esempru craru de sa “moda” chi sighiant a su tempus de is nuraxis.




Is Brabaxinus, a su mancu is prus giovunus, oi-in-di si bistint che sa gioventudi de Amsterdam o de New York, ma fintzas a su mancu a is annus ’70 in is biddas de Brabaxa fadiat ancora biri a calincunu beciu o becia bistius a s’antiga. 
Immoi su costumu si ddus ponint sceti po calincuna festa e po fai “folklore”, ma candu su costumu ddu portánt ancora totus, teniat una funtzioni psicologica/comunuicativa precisa: fai a biri a is atrus deretu de cali bidda fiat sa personi chi ddu portát.
Castiai sa fotografia innoi in basciu: si bit deretu ca s’omini est un’Orgolesu.




Narendi sa cosa a sa manera de McLuhan, su costumu non fiat sceti un’estensioni de sa peddi, ma, de prus ancora, un’estensioni de su sistema nervosu centrali: su costumu non serbiat sceti a s’acarraxai po non tenni frius, o po non ammostrai “s’irgonza”, ma serbiat puru, e meda, a ammostrai s’identidadi “tribbali” de sa personi. 
Is detallius de su costumu ammostrant deretu ca cust’omini est unu Brabaxinu (is pantalonis de tela a foras de is cratzitas!), e castiendi beni a is coloris de su corpetu, ca est un’Orgolesu.
Ma chi lassaus is detallius a una parti e cunfrontaus su costumu orgolesu cun su de un’atru logu in Sardinnia, bieus ca su messagiu prus importanti chi cust’omini est mandendi est: “Deu seu sardu”.
Infatis, su costumu de Orgosolo est sceti una “variazione sul tema” de su chi tzerriaus in italianu regionali “costume” (pensai a s’espressioni: “Una donna vestita in costume”).
Castiai sa fotografia in basciu, pigada a S. Efis:




Su costumu de Sestu est in totu uguali a su de Orgosolo, foras de su colori de su corpetu e de is cratzonis de tela chi funt intraus in is cratzitas. Po s’atru est sa propriu cosa: berrita, camisa, giponi, cratzonis de arroda (ragas), pantalonis biancus e cratzitas.
Amitendi puru ca is cratzonis de arroda funt derivaus de sa gunnedda de is nuragicus, ndi arresultat ca su costumu de Sestu puru est, a su mancu a su propriu tanti de su de Orgosolo, “arresistentziali”. E chi Sestu puru (a doxi chilometrus de Casteddu) est “arresistentziali” su cuncetu de “costante resistenziale” bolit aplicau a totu sa Sardinnia e si sboidat de donnia sinnificau: Sextum fiat bidda arromana!
Ma sa cosa chi contat de prus est ca de unus centu annus a custa parti, sa bistimenta at cambiau futzioni psicologica in manera drammatica. Su costumu sardu serbiat innantis de totu a esprimi un’identidadi colletiva (“tribbali”). 
Mialinu Pira at scritu: “[...] Uno degli ultimi grandi patriarchi del paese, indossava ancora “fracas”, “soloppatu” e “berritta”, indumenti specifici del costume sardo (i colori, le fogge e il modo di portare questi e altri indumenti del costume sia maschile sia femminile variavano da un paese all’altro consentendo un’immediata individuazione del gruppo di appartenenza di ogni individuo.” (La rivolta dell’oggetto: 270)
Immoi intamis is bistiris chi imperaus totus esprimint s’identidadi individuali de donniunu de nois (o de mulleri nostra!), sighendi su cambiamentu psicologicu enormi (“individualizatzioni o atomizatzioni” de sa sociedadi) chi nd’est benniu avatu a sa sociedadi de is consumus e de sa comunicatzione de massa.
Duncas, ni centu annus a oi, e prus pagu ancora oi, fait a agatai in sa bistimenta de is Brabaxinus calincuna cosa chi fatzat pensai a custa benedita “costante resistenziale”.


Su papai
Is sardus de is nuraxis papant trigu e teniant bestiamini e duncas papant petza puru: “Agricoltura e allevamento, brado e domestico, costituivano settori primari per l’alimentazione e il supporto economico per il decollo d’una primitiva industrializzazione.” (Civiltà nuragica: 136) 
Custa cosa cambiat po is sardus “arresistentis”: “Dalla condizione urbana retrocedono alla cultura di villaggio, quando non si atomizzano nell’abitazione sparsa e seminomade dentro grotte e capanne posticce (Paus. X, 17; Strab. V, 224). E’ totale la conversione all’economia pastorale dall’agricoltura che rifiutano; e si cibano, perciò, di latte e carne (Diod. IV, 5, V, 15; Strab. V, p. 225; Varr. d.r.r,I, 16,2).” (Civiltà nuragica: 11)

Ricetas, is nuragicus non nd’ant lassau, ma comenti papant is Brabaxinus de oi? Bastat a pigai unu libbru de arricetas brabaxinas e si bit ca issus puru papant, e papánt de prus ancora innantis de su consumismu, che a totus is atrus sardus: a su in prus pani, macarronis, birdura e pagu casu e prus pagu ancora petza.
Su papai prus importanti fiat su pani e Le Lannou at scritu in is annus ’30 ca is Brabaxinus papant unu pagu prus petza de is atrus sardu e ca totu is sardus papánt pagu: “Questo popolo di razza piccola è sottoalimentato” (Pastori e contadini della Sardegna: 283)
Po is pastoris puru su pani fiat sa basi de s’alimentatzioni e po issus is feminas brabaxinas ant imbentau su pani carasau, ca abarrat “friscu” candu s’omini est atesu, in su sartu de bidda o in su pranu, pastorighendi.
Ma e su trigu po fai su pani e is macarronis de aundi nde ddu pigánt? 
Mialinu Pira at scritu: “È certo che la società barbaricina non era, sino al secolo scorso, una società contadina. [...] Quella barbaricina era una società di pastori. Ancora all’inizio del secolo circolava a Bitti una ricca aneddotica sullo stupore che in passato suscitava la vista dei campi di grano del Logudoro: «Mi ‘itzu me’, su tricu». [...] Le attività contadine, fino agli anni Cinquanta, a Bitti, erano svolte dalle donne che ne ricavavano provviste di pomodori, patate, fagioli.” (La rivolta dell’oggetto: 301)
Lassendi stai ca patata, tomata e sa prus parti de is arratzas de fasolu ndi benint de s’America, su trigu, insaras, de aundi nde ddu pigánt?
Trigu in logu de monti pagu fait a ndi fai. Sceti in logu pranu—o casi pranu—de trigu (o orgiu chi siat) fait a ndi seminai. Epuru su papai de is Brabaxinus a sa fini—foras de detallius de pagu importu e mancai s’enonomia issoru in cussus montis est abarrada a marolla “arresistenti”—est su propriu de is atrus sardus: pane, malloreddos, pane fratau (o matzamurru chi siat) e culurjones cun banna de tomata, minestra de late, sucu chin fae—po abarrai a cosa fata cun farra o cun simbula—e a pois: fae a buddiu cun corjolu de porcu e beda e caule e ateras erbas, porcheddu e anzone e crapitu arrustu, berbeche buddia chin patata e chibudda, frue (o casu axedu chi siat), e gai sichinde …
De is duas una: (i) custa cosa de papai est “nuragica”, ma intzandus seus totus papadoris “arresistentis”— comenti narat un’amigu miu: sa “costante resistenziale”? Is spuntinus! Is Arromanus a is sardus ddus cassant sempri candu fiant a una festa, papendi; (ii) sa cosa de papai non est “nuragica”—tomata nuragica?!?— e intzandus innoi puru de “costante resistenziale” non si ndi biri.

Ma insomma, is Brabaxinus de aundi nde ndu pigánt su trigu po fai pani e malloreddus, culurgionis e fregula?
Is Brabaxinus non fiant sceti pastoris, fiant cummerciantis puru:

“Fiera e ruzza in mesu a sos castanzos
Seculares, ses posta, o bidda mia,
Attaccada a sos usos d’una ia,
Generosa, ospitale a sos istranzos.
Sos fizos tuos pienos d’energia
Chircan’in dogni parte sos balanzos,
Cun cuddos cadditteddos fortes, lanzos,
Carrigos de diversa mercanzia.
Passende gai vida trista e lanza
Girant s’isula nostra ventureris.
E cand’intran’in calchi bidd’istranza
Tottus esclamana: Acò is castanzeris!
E issos umiles narana: Eh, castanza!
E chie còmporat truddas e tazeris?” 

(Montanaru: Boghes de Barbagia, Cantigos d’Ennargentu)

E comenti ddus pagánt a cussus Desulesus ventureris is atrus sardus, in un’economia aundi de dinai ndi girát pagu? A trigu, est craru, o a dinai po comperai trigu: sa cosa ca in cussus montis non crescíat e fiat su papai prus importanti. E a sali, est craru: sali po su casu e po su sartitzu.
Duncas, non sceti su “menú” brabaxinu non est, e de diora puru, “autarchico” che in su tempus de s’invasioni arromana, ma fintzas po sa “materia prima” prus importanti fiat dipendenti de su cummerciu cun is sardus “atzeracaus”: lampu, pane fratau, bonu cantu mai, ma chentza de simbula campidanesa non ndi fadíant!

Sa domu
Marshall McLuhan at nau ca su passagiu de sa forma tunda a cussa cuadrangulari, in is cosas fatas de s’omini, est unu de is sartus culturalis prus mannus de s’umanidadi. (Understanding Media: The Extensions of Man) 
Atrus ant cunfirmau custa teoria: “Su mundu de is Zulu dd’ant descritu che ‘cultura circulari’—is domus issoru funt tundas. Non arant sa terra a surcus deretus, ma in curvas, e pagu de sa cosa chi tenint portat angulus o línias deretas.” (Richard Gregory, Eye and Brain)
Is domus de is sardu de is nuraxis fiant tundas e totu s’architetura “nuragica” est basada a pitzus de linias curvas : cussa puru fiat una cultura “circulari”> Pensai a is domus, is nuraxis, is putzus sacrus.
Ma mancai Mialinu Pira puru apat insístiu meda a pitzus de sa “circularidadi” de sa cultura brabaxina, is domus “antigas” de is Brabaxinus funt, invecis, a “pianta” quadrangulari, comenti in totu s’arrestu de sa Sardinnia, e is pagus atras fabbricas puru: castiai is cresias.
Is pinnetas funt tundas, ma is pinnetas non funt domus beras e is pinnetas dd’as agatas puru in atras zonas de sa Sardinnia.
Insomma, in custu aspetu puru de sa cultura brabaxina continuidadi cun is nuragicus non si nd’agatat: is “trulli” funt in Alberobello e non in Gavoi


Sa religioni
Fintzas a immoi eus castiau a aspetus de sa cultura materiali e immateriali chi podint essi unu “riflesso”, unu produtu indiretu, de sa mentalidadi de unu populu—e arripitu: fintzas aundi unu podit fueddai de una mentalidadi unica po unu populu.
Sa religioni, intamis, est una de is cosas chi infruentzat de prus sa mentalidadi de unu populu.
De sa religioni de is sardus “nuragicus” non scieus casi nudda, ca non ant lassau una Bibbia o unu Coranu scritus e ni-mancu un’arregorta de mitus.
Ma una cosa dda scieus de siguru: non fiant cristianus! 
Bollu evitai cali-si-siat discursu a pitzus de cosas chi non sciu e ca non scit nisciunus: non ddoi est cosa prus facili e prus maca de su strantaxai teorias chi nemus podit verificai.
Mi parit logicu, peró, ca siat esístiu unu sincretismu “nuragicu-cristianu”: is cristianus custu sistema de integrai elementus de sa religioni de atrus populus dd’ant sempri imperau in donnia logu e duncas is argumentus chi Massimu Pittau presentat in “La Sardegna nuragica” a favori de custa ipotesi mi parint validus.
Nau custu, chi est logicu a s’abetai de agatai arrestus de sa religioni nuragica in su cristianesimu sardu, custu balit puru po totus is religionis de populus cunvertius a su cristianesimu.
Ma de is cristianus scieus una cosa de siguru: sa primu cosa chi faint est a cambiai sa morali sessuali de su logu aundi arribbant. Cussa, in pubblicu, non dd’ant mai “sincretizada”!
E candu arribbant issus, narendi-dda unu pagu a sa manera de Mialinu Pira, sa “natura” si furriat a “birgonza”.
De sa sessualidadi de is nuragicus scieus una cosa sceti, ma est una cosa crara: po issus sa sessualidadi non fiat una bregungia. Su bronzetu de su sonadori de “launeddas” (“itifallico”, ma in sardu si narat “arretu”) ammostrat in manera crara una situatzioni ca unu sardu de oi non iat mai a ammostrai in pubblicu: sa “natura” esibía in manera “allirga” de su sonadori po nosu, sardus de oi, est bregungia.
Ni-mancu innoi mi parit chi fatzat a agatai continuidadi tra “nuragicus” e Brabaxinus de oi.

Serrada
A sa fini de custu discursu longu meda, mi parit chi fatzat a nai ca de continuidadi tra sardus “nuragicus” e Brabaxinus, in sa cosa chi fait a verificai, non si nd’agatat.
Forsis Lilliu insaras est fueddendi de su “spiritu” de is “nuragicus” ca bivit ancora in su coru de is Brabaxinus.
Chi est custu chi bolit nai issu, deu m’arretiru: custa est chistioni de fidi e deu de custas cosas non ndi sciu.
Su chi biu deu, castiendi a is cosas chi fait a cuntrollai, est ca sa Barbagia, e prus pagu ancora sa Sardinnia intrea, non funt logus firmus de 2.500 annus.
Ma totu su chi apu scritu innoi est, a sa fini, cosa “superflua”.
Bastat a si castiai a giru po biri cantu e sa Sardinnia intrea e sa Brabaxa puru funt cambiadas de cincuanta annus a oi.
Duncas, s’idea de sa terra nostra firma de 2.500 annus non est sceti dannosa, est sballiada meda puru!


 



 
 
 

 

 
diariulimba@sotziulimbasarda.net  © sotziulimbasarda 2004-2008,"e' vietato riprodurre articoli originali o estratti da questo sito senza l'assenso della direzione"