| SU GIASSU |
|
Diretore: -
Coord.Editoriale: Micheli Ladu |
|
CHISTIONES |
03/06/2008 In contu de mesania – 1 [de Nicola Cantalupo] |
|
B'at unu tretu mannu de Sardigna chi est galu pagu connotu. Est una làcana chi nche colat dae un'oru de mare a s'àteru, e chi est lada cantu dda bolimus istirotzare. Caligunu dda faghet istrinta che sinna, che brusa (a gèniu: “unisci i punti numerati...”), àtere dda tirant pro imbussaret s'Arboree antiga fintas a sa Barbàgia mesana e s'Ogiastra. Oe in die, potzo nàrrere ca s'amostra prus ispantosa de mesania linguìstica dda bogant is biddas de Guilcieri, Mandra-de-Lisai, Barbàgia de Brebì, Ogiastra mesana e de susu. Apo tentu sa dìcia manna de bi trabballare in medas biddas de custos logos, e peri imoe die cun die mi nde abbìgio semper de prus ca sunt is realtades in ue s'allega narat a craru ca non bi sunt duos sistemas o duas “macrovarietà” linguìsticas. Caligunu at a nàrrere: “e-cine est custu po ddu nàrrere in cara a istùdios issientìficos”? Bonus chi mi sunt cumbinados a tretu, so leghende is ùrtimos istùdios bessidos a pìgiu in is Universidades sardas. A primu ghetu sunt a punta de èssere prus polìticos chi non linguìsticos. Mi paret ca inoghe in mesu Sardigna bidant petzi orrochiles, isperrumadòrgios, terras malas a manigiare. De non si ddas mancu tènnere in contu in cuddos istùdios bene limpiados, tantu balet a giumpare su badu colende-nche dae unu chirru (Casteddu and company) a s'àteru (Otieri and company). Gasi est prus làdinu a nàrrere (ca parent peri de mala mùtria): bi sunt duos sistemas, diferentes in unas cantu cosas, ischiliadas dae s'antigu, “irriducibili”, chi non si cumprendent a pare, e gasi narende. Mi dia a nàrrere: ajone, mirade ca sa Sardigna est bella e unida! Ma sighimus su contu... E nde bogant esèmpios bellos, betados in duos surcos deretos chi mai si tocant, chi tzucant a bias isfaddidas, chi non si connoschent. S'una che terra agena pro s'àtera. “Lughe-Luxi, Resèssere-Arrennesci, Feu-Lègiu”. A càbudu totu sa targa “L, C”, a sa moda de is antigas CA, NU, SS chi faghiant prus manna s'identidade de is veturas nostras. Diferèntzias mannas, lampu. Asseliade•bos! Is Sardos alleghende a pare non ponent aficu a cada faeddu, nde orrent totu in una leada ebbia!... Ite pecadu chi bi siant cuddas terras “mesanas” mentovadas in antis. Terras chi ant tiradu profetu dae sa postura issoro, in su coro de sa Sardigna. Tratende cun totus, dae Logudoro a Campidanos a Surcis e Gaddura. E faghende•si inditare s'arte de allegare dae totus e imesturende•dda a s'antiga issoro chistida intro de is montes. E oe in die sunt s'aprobbu chi su sistema linguìsticu sardu unu est. A bias sunt is sistemas gràficos a nde pesare diferèntzias prus mannas de is chi bi sunt a beru. In is intervistas chi apo fatu cun betzos de custas alas e de Campidanu puru, bessit a pìgiu ca est curtzu meda su tretu. In s'istèrrere sa frase, in is issèberos lessicales (is apropriados, non is chi faghimus nois modernos), ma a bias peri in su sonu. Amus annodadu ca in custa zona a inghìriu de su Genna-de-Argentu chi si nd'est pesada una pronùntzia particolare. Ischimus chi in sardu (su prus) b'est sa lenitzione (ammoddiamentu) de sa velare/palatale a cumentzu de faeddu cando custa s'agatat in mesu de vocales, o puru cando est a intro de faeddu. CHELU – SU CHELU CELU – SU CELU Is prunùntzias funt diferentes, -iscriende•ddas a sa lestra e male pro coitare- a parte is prus connotas SUGHELU, SUXELU, bi sunt peri SUGELU, SUJELU. E a intro de faeddu comente podet èssere a gèniu de BIDDIGHEDDA, BIDDIGEDDA, BIDDIXEDDA, BIDDIJEDDA. E sunt pròpriu custas ùrtimas pronùntzias chi m'ant incuriosidu. Dae Lanusè finas a Talana (in mesu bi sunt Irbono, Elini, Àrthana e Biddamanna), e a s'àtera anca dae Dèsulo a Aritzo (Brebì e parte de Tonara) si intendet unu sonu chi assimìgiat a custu. Su prus lìmpiu, dd'ischimus est Brebì (biddijedda, matijedda, etc). Ma is àteros s'apròbiant meda a custu sonu, chi non est comente su chi rapresentamus cun sa /x/ in “Cabu-de-giossesu”. S'articolatzione est prus in palas in su chelu de sa buca, antis, diat pàrrere unu gèniu de velare sena de corfu. Su prus ddu iscrient dialetalmente cun sa /j/ e bene faghent. Su chi mi paret de interessu est ca est un'àtera bia unu gèniu mesanu de allegare. Antis, paro sa proposta: chi cussu siat sa pronùntzia de su standard, ca est lestra peri pro is de giosso. Est comente si is de giosso cun is de susu si fiant obiados e aiant agatadu unu ghetu bonu pro ambos. Ma nd'amus a allegare àteras bias. Un'àtera cosa: ite est custu bessu de si bisare muros e tancas mentales chi non bi sunt? Amus naradu ca is istudiados Casteddàrgios (ma a bias peri istràngios cue acussorgiados...) narant ca semus partzidos in duos e chie narat FEU non podet nàrrere LÈGIU. Ma in ue mai s'est bidu? Semper in custas zonas ant tentu un'àtera iscola: ricare s'allega, non a ddi istòddere trastes bonos pro comunicare. Tando, inoghe si narat “est una persone FEA” cando unu est de ànimu malu; a s'imbesse “cussa fèmina est LÈGIA” cando una bella bella non est. Cale s'esèmpiu de sighire? Dudas non nde tèngio, custu de sa mesania. Feu e Lègiu ambos duos. Imesturare, imparare, atzùnghere, cumprèndere, aderetzare, impreare. Faeddos de òrdine in sa Sardigna chi bògiat bessire craru a unu cras po biviremus totus a cuncordia. Is istudiados non bolent a s'allegarent is sardos, ma su mundu est meda prus istremenadu de is aposentos universitàrios. E non si nde bolent sapire ca bi sunt gente a aredes chi nde sunt leende sa proposta lsc pro s'intèndere bios in su mundu linguìsticu de oe. E in tames cussos mortos sunt. E faghent che is pantàsimas (ma chi fiant gente cun unu lentzolu betadu in pitzu): “Cando fìamus bios andaìamus peri is rios, imoe ca semus mortos andamus peri is ortos”. Ma imoe non faghent prus tìmere a nemos. Nicola Cantalupo  
|