Relata de s’ofitziu e proposta de istudiu de s’Assessorau po sa Cultura e sa Limba

Sarda de su comunu de Cuartu Sant’Aleni po s’aunimentu e s’ortografia unica de sa

lingua sarda

Cuartu Sant’Aleni, de s’ofitziu de su ghiadore 5 gennarxu 2001

Proposta de istudiu de s’Assessorau po sa Cultura e sa Limba Sarda de su comunu

de Cuartu Sant’Aleni po s’aunimentu e s’ortografia unica de sa lingua sarda

2

e ufitziale pro su sardu. Su chi sos limbistas muttint «istandard».

Custa serbit pro cumprire su disinnu de unu populu sardu lìberu, capassu de agattare

su logu suo in su mundu e de ispainare sos balores suos a s’umanidade. Custu ddu

bolint tottu is sardus, e su fattu de àiri postu una cummissioni po s’Unificatzioni in sa

Regioni est istettiu unu passu a in antis in custa tenta chi bolit arreconottu e arrispettau.

Su traballu nostu cumentzat propiu de inui at acabbau sa cummissioni: s’idea nosta est

de agiudai po su mellus e de curregiri segundu su pensamentu nostu, no de iscavulai.

Ma in cussa proposta ddu at cosas chi funt faddias, antiscientificas e fintzas

perigulosas po su tempus benidori de sa natzioni nosta. No boleus chi is primus passus

de custa faina siant in su caminu isballiadu.

Custas pinnigas bolint bogadas a craru e atragalladas primu chi passint chentza chi

nisciunus si nd’accattit. Poita sa lingua proposta est una lingua «arbitraria» (pro la

nàrrer a sa latina) chi serbit a fai una «natzionedda» sarda a intru de s’isula e donat a

pagus «espertus» sa possibilidadi de diventai is meris de sa lingua, propriu po mori de

s’arbitrariedadi de is isceberus fattus. Sendi custus is fattus, su comunu de Cuartu

Sant’Aleni s’est fattu carrigu de sa responsabilidadi (chi certu no est popolari imoi a

intru de is chi ant sempri traballau po sa lingua sarda) de denuntziai tottu a su populu.

Sa chistioni no est tanti sa calidadi e sa moda de sa limba «istandard», podit andai beni

cussa o un’atra puru, ma prus che atru su chi ddu est a segus: un’idea faddia de su

tempus benidori po sa Natzioni Sarda e, in su naturali cursu suu, una politica linguistica

faddia chi podit fai dannu a su sardu e a is sardus. Dae s’atera banda podimus narrer

chi su tinu nostru est de atraghentare pro costruire, pro fraigare e no cherimus diventare

sos istrumentos de cussos chi no cherent sa limba sarda e gosant cando nos bident

brighende. Pro custu b’aiat su bisongiu – e l’amus fattu - de fàere un’àtera proposta cun

tottu su dissasimizu culturale e politicu chi podet tènner cun sas àteras chi rispettamus

ma no podimus atzettare e imprassare. No est una contraproposta limbistica, est una

proposta noa, unu documentu tennicu de politica limbistica. Sa limba standard est

pretzisu chi la manizent sos limbistas.

3

Unu sabiu famadu de relatas naraiat chi «su mèdiu est messazu» e custa limba

misculada chi amus impittadu inoghe (s’idea geniale est de Mariu Puddu, s’istudiosu de

sardu prus mannu intro sos biventes) est su messazu chi cherimus dare a sos sardos:

unu messagiu de cuncordia, democrazia, paghe, respettu e bonaccattu. Est

un’intzitziligu, una provocazioni po fai mòviri pagu pagu is corus e is ciorbeddus de is

sardus. Scieus ca sa nosta est un’ERESIA po sa cresia manna de sa sardidadi: cun

umilidadi spereus de no essiri abruxaus cun su fogu de sa disfamidadi e preguntaus

perdonu po is fartas chi ddua ant a essiri. Su chi naraus nosu puru tenit abisongiu

mannu de essi amelliorau e curregiu po su beni de tottus.

Est pretzisu a cumintzare unu traballu chi apat comente fundale urtimu su de istrinare a

sos sardos una limba unica iscritta de cultura, arta, manìvile, fatzile, chi potat èsser

retzida e atzetada pro tottu sas fainas de s’iscola, de sos paperis publicos, de sos

giornales. Est pretzisu de mòver sos primos passos pro persighire custa tarea. Po fai

custu tocat a isciri ca sa Sardigna est un’universu cumplicadu, una realidadi difitzili, unu

lòmburu malu a istrologai. Sa cumplessidadi est sa medida de su mundu de oi, no si

podit fai finta de nudda e segai sa realidadi a seguredda. Sende custas abbas prus che

malas, calencunu at chircadu de nde bessire a istruncadura faghende prus dannu che

àteru. Naramus una faina «tipicamente» sarda. Giai ca una limba unica no bi fiat si nde

faghet una a mesura pessonale.

Ma calincunu at boffiu fai una lingua sarda po is paperis publicus pentzendi de dèpiri

fai una lingua «de referenzia» una «lingua tetto» (comenti d’ant tzerriada) chi

dominessit tottu is sardus de pitzus, e a inui tottu is sardus iant depiri castiai po scriri

beni e si fai cumprèndiri. Una lingua de Academia po is academicus de imoi e po

cussus chi tenint su disigiu de ddu diventai cras. Duncas una limba «arbitraria» cun

ìsseberos fattos gosi a s’arranza-arranza mòvende, gasi paret, dae sa simpre

isperimenta pessonale cun isseberos anti-coerentes e chi si brigant a pare puru. Sa

proposta chi nd’est bessida a foras est duncas mala a manizare e a guvernare pro sos

àteros, ca sos chi la tenent in conca, mudant sos criterios de unificazione de continu.

Sa limba de sa proposta riscat gasi de si mudare, contra sa voluntade sos matessi

cummissarios, in d’unu «pedaggiu» de pòner a tottu sos àteros operadores de su

sardu.

Sos sardos intames no tenet bisonzu de una limba comente de una «deidade», de

4

poder abaidare cun ispantu a supra de sas concas insoro e de nde fagher un’isprigu

lughente e dechidu. Unu sole chi depet fagher sa «tendenza», sa moda. Issus tenint

abisongiu de una lingua chi siat una cumpangia de vida, un’amiga, una cunsillera. Una

lingua prus pagu «pura» e prus meda «burda», (comente semus nois sardos de sos

tempos modernos chi amus connottu e connoschimus sas culturas de tottu su mundu)

chi siat a su propriu livellu nostu e a sa cali podeus portai dognunu calincuna cosa. Un

limba «franca», no de referentzia ma de atobiu cun tottu is sardus e, prus de tottu, cun

tottu su mundu. Franca bolit nai «libera» (chi no pagat datziu) e cun meda libertadi si

dda depeus costruiri tottus in pari comenti mèdiu de arrelatas.

«Carta de Logu», chi est su monumentu de sa Limba Sarda e chi sa cummissione no at

mancu mentovadu in sa proposta sua perdende tempus (comenti esti s’avesu de is

istudiosus sardus) solu cun sos autores de sa poesia de s’arcadia pastorale sarda chi

sunt bellos ma arroscius puru. Si cherimus fagher un’istandard, una limba sola, una

limba ufitziale, una pro sos paperis publicos abaidare a sos isseberos chi ant fattu pro

cussu testu giuridicu est no doverosu, ma obligadu. Sa limba de sa Carta de su

Giudigadu de Arborea, isperientzia storica de importu po is sardus paris cun cussa de is

nuraxis, no est una limba de referenzia logudoresa (comenti calincunu fait crei) , o una

«lingua tetto», ma est una limba culta «miscia», («meticcia» a sa moda italiana), de

misculantzia intra Cabesusu e Campidanu formada a supra de sa faeddada arburesa

de tando (miscia cussa puru). Si calencunu tenet dudas bastat a lèzer su chi at iscrittu

a supra de custu argumentu Antoni Sanna.

Nosu boleus una lingua unica po sa Sardigna e depit èssiri fatta cun isceberus

sìmbilis a cussus fattus po una lingua chi assimbillessit (cun is anovamentus chi tocat a

fai po dda pòniri in cunfromma cun is tempus modernus) a cussa de sa Carta de Logu.

Sa lingua de unu Stadu de sa natzioni sarda chi at arrallatau cun su mundu e cun is

sardus ( e a su tempus de sos Giudicados sa Barbagia no at fattu mai revortas), no de

pastoris e messaius chi si fuint in is montis e agguantant timi timi e a sa cua.

5

Intames, a àer sa matessi limba no cheret nàrrer a àer sos matessi pensamentos,

sas matessi ideas de benidore pro su populu sardu. Sa cuntierra pro sa limba

unificada chi proponent sos commissarios de sa Regione est serbida a su nessi pro

bogare a craru ca bi sunt, a die de oe, in Sardigna duas maneras de bider sa chistione

de s'identidade. A un'ala bi tenimus un'idea de autoridade, de "dirigismu" e de

"fondamentalismu", a s'àtera unu sentidu democraticu, sotziale e de progressu pro una

natzione chi, in s'istoria sua at semper faeddadu limbas medas. A una banda b'est

chie cheret fàgher duas natziones (una italiana e s'àtera sarda) e a s’àtera banda chie

cheret fàgher una natzione ebia chi faeddat limbas meda. Su segundu disinnu est de

progressu e de mezoru pro sa Sardigna, su primu ponet pensamentu pro sos perigulos

chi zughet cun isse.

Est unu prozettu de difesa, de renuntzia. Una politica limbistica chi no tenit sa

cunfiantzia chi tottu is sardus potzant torrai a sa lingua natzionali insoru. Est a s’inserrai

in d’una Perra de Cabesusu e a agguantai in s’abettu de isparessiri. Custu disinnu

cheret chi sos sardos si nche accorent in mesu de sos montes, chi fatant unu corrale

etnicu, chi torrent a biver sos tempos de sa <Romània> e de sa <Barbària>. Gasi

cherent partzire sa Sardigna e abandonare sos sardos de sas tzitades e de sas

marinas, intames de los reconchistare a sa limba e a sa cultura natzionale. Bolint fai

un’Interiore e un’Esteriore (comenti in d’unu contu de fantascienza scrittu in is Annus

Ottanta) cun d’una succursali burocratica e finanziaria in Casteddu.

Ma is chi dd’iant dèpiri cunbattiri cust’idea funt propiu is sardus de sa Sardigna de a

Intru chi biant is biddas insoru imbuidendusì ca sa genti si fuit a atru logu po traballai.

Sa limba istandaridizzada de sa cummissioni nascit de custu disinnu politicu e serbit

pro cumprire a cust’idea. Lòmpet a una congruida antisientifica e personale. Est unu

disinnu pensadu in italianu ca su sardu no est mai soggettu (a parte pro calencunu)

comente chi «La rivolta dell’oggetto» Mialinu Pira no l’esseret mai iscritta.

Ma sa chi nde faghent istuppare sos de sa commissione est una calidade de limba chi

ispantat, no tantu pro comente est ( po nosu su sardu est tottu sardu, sa limba de

Castiadas balit cantu cussa de Lollove e po fairi un’istandard s’iat a podi fai unu

6

sorteggiu puru), ma pro su pensamentu chi zughet a palas. Po sa manera fraitza e

frassa chi calincunu at umperau po argumentai ci nos s’arregodat meda is

tratamaxones ci in logu nostu ant semper fattu is furisteris colonialistas. Cussas

trampas chi ant fattu sunfrire sos mannos nostros e los ant umiliados. E sos sardos

logudoresos, barbaritzinos, baroniesos, costerinos e àteros, si nd’ant a abitzare luego

chi no sunt issos sos binchidores contra a sos campidanesos. Binchidores ant a èsser

sos chi sa limba unificada l’ischint: est a nàrrer, pro como, chie l’at fatta. E a custos

academicos presentes e benidores amus a dèper tottus pagare unu bellu pedaggiu ca

s’ant a sinnare cun sa matita rubia tottu sos errores chi faghimus. E s’ant a «purificare»

su sardu nostru cun su lessicu «arbitrariu» e «personale» chi nd’ant bogadu a craru.

Custa barza tottu cun d’unu disinnu de politica isballiadu, chi dat sa possibilidade a sos

nemigos de sa cultura sarda de si nche esertzitare in sos tiros de fusile contra a sos

«etnicistas». E gasi binchent proite custa chi est colende est una bisione de sos sardos

e de sa Sardigna chi est «etnica», no democratica e multiculturale comente diat devet

èesser, e comente depet èsser si sa Natzione Sarda cheret contare carchi cosa in

s’Europa e in su Mundu. Sa bisione insoro nos at a fàgher pèrdere, comente semus

perdende giai.

Narant sos cummissarios chi tottu su sardu depet torrare contu a sa base «latina» de sa

limba. S’idea de custa presunta «puridade» (in capas l’at imbentada Wagner chi fiat

unu tedescu mesu idealista e mesu romanticu de s‘era sua, un’era de filosofias

lombrosianas e ratzistas) est cussa chi de foras sunt lòmpidos semper sos istranzos a

nos istercare e chi dae foras sunt arribadas semper cosas malas. Chi s’unica manera

de fagher biver sa sardidade est cussa de no si mesturare, de no si misciare, de no si

misculare, cun sos istranzos e de mantenner una «puridade» sarda chi benit dae sa

«presunta» identidade nostra pura latina. E gasi sos de unu chirru de sa Sardigna de

Intro sunt sos sardos «beros». A nois piaghet a la contare gasi, ma s’istoria est andada

in àtera manera. Nois semus istados sos criadores de sa malasorte nosta in sas

marinas e in sos montes. E, a dolu mannu, sighimus a lu fàgher.

Pro sa limba proposta dae sa cummissione rezionale sos faeddos depent tottus torrare

7

a sa prus «lìmpida» madrighe latina, Comente si no siant colados duamiza annos dae

tando, e s’istoria no apat fattu sos passos suos a in antis. E fait a nai ca in custa bisura

de sa chistioni linguistica ddu at ideas ratzistas puru. Pro custa idea fea sos sardos sunt

partzidos in duas ratzas: a una banda bi sunt sos «puros», chi ant mantesu sa vera

limba, e s’atera banda bi sunt sos «bruttos», chi ant imburdidu sa limba in soro cun

àteras limbas.

Custu pensamentu faddiu no podet èsser atzetadu, gasi comente no podet èsser

atzetada una proposta de istandard chi nde falat dae unu pensamenti gasi impoliticu chi

naschit dae no àer cumpresu bene su chi ant iscrittu pensadores chi ant fattu meda pro

sa natzione sarda e su chi at iscrittu Wagner matessi. Sa filosofia de s’agguantu

fittianu de sos sardos puru («costante resistenziale sarda» de Giuanni Lilliu a sa moda

italiana) cheret fortzis torrada a lèzer no comente una chistione geografica chi faghent

sos sardos de una cussorza ebìa, ma comente un’ìsseberu de s’ispiritu de sos sardos,

in donzi tempus e in d’onzi logu issos la fattant. In sos montes, in sas marinas, in sas

tzitades, o in sas biddas minores. Antzis, chini at amostau de poderai s’identidadi e sa

lingua sarda in tzitadi minescit prus gloria poita est meda prus malu a ddu fai inia chi no

in mesu de is montis. S’agguantu duncas est una medida de s’ispiritu, no una chistioni

geografica.

Aicci medas no ant cumprendiu e ant stogomau mali su fattu chi su comunu de

Cuartu Sant’Aleni apat fattu tottu su chi at fattu a pitzu de sa chistioni de sa lingua

sarda. Custu comunu est istettiu unu grandu «Ereticu de sa Sardidadi» e ereticu tres

bortas. Sa primu poita est de su Campidanu, sa de duas poita est una tzitadi, sa de tres

poita est unu guvernu de sa parti de Manca de sa pulitica. Ma in Cuartu ant cumprendiu

sa cumplessidadi de sa Sardigna e ant fattu unu laboratoriu «sardu e de limba sarda»

cun genti chi nd’est lompia de tottu is cussorgias de s’isula. In s’assessorau in fatis

treballant in pari campidanesus e sardus de sa Sardigna de a Intru. Paris s’est fatta una

politica linguistica cun arresurtaus bonus poita s’idea de Sardigna chi fiat in fundu fiat

cussa moderna de s’»ammesturu» intra is sardus, no de sa «puridadi» etnica. Custa

cumplessidadi moderna, chi serbit a is sardus po andai a in antis e bìviri, podit èssiri

fatta feti in is tzitadis mannas. Poita su sardu no podit abarrai in is tzitadis puru? Poita

ddu boleus acorrai in is montis? E ita iat a èssiri poi una Sardigna sarda de is biddas

piticcas contra a una Sardigna italiana de is tzitadis e de is costeras? No si podet

fàgher una limba istandardizzada pro una politica limbistica pro sas biddas minore ebìa,

proite a custa manera si destruit su populu sardu in sa cumplessidade sua de sos

8

tempos modernos. No si cumprendit su tempus presenti, si fait una faddina politica.

Poita sa chistioni de s’unidadi de su populu e de s’unidadi de sa lingua est «Politica», in

su sensu prus artu.

INTRA ANTIGORIU E MODERNIDADE

Rechedet tando una matessi limba pro pessamentos dissimizantes. Sa natzione sarda

no est unu corrale etnicu, ma s’istoria e su connottu suo contant chi issa at faeddadu e

faeddat limbas medas, gasi comente at fattu biver e faghet biver populos e etnias

dissimizantes in intro de sos tremenes suos. Custu est su cantu de modernidade chi

tenimus, unu sentidu bonu pro mezorare. Sa Sardigna de cras depet èsser aberta a

sos istranzos, fidele a sa bonidade de sos sentidos, amparadora pro sos poberos, sos

debiles e sos chi sunfrent. Ammentamus s’opera e sas cantzones de Fabritziu De

Andrè, su Poeta, chi a trettos nos at insinnadu comente sa < diversidade> est de

importu pro fagher su mundu prus zustu e at isseberadu sa diversidade sarda nostra

comente metafora e arribu pro sa vida sua. S’at fattu cumprènder chi sa diversidade

nostra est bella proite semus resessidos in su tempus a imprassare zente de donzi

zenia. E tando, fidele a su passadu, sa natzione sarda chi at a bènner at a èsser

democratica, pluraetnica, multilimbas, progressiva: unu logu pro fàgher atobiare sa

zente e no un’acorru pro la fàgher brigare. Una tenta politica chi s’at a fai guandagiai

su rispettu de sas partis mellus (in tantu de sa Sardigna matessi giai chi medas sunt

contras propriu pro custu tinu de «cunzadu etnicu») de s’Italia e de s’Europa poita est

una proposta aberta, democratica, no ratzista, ne de partimenta etnica. Una proposta

de atobiu e no una strumpa po si scorrai a pari.

S’identidade de sa Sardigna no podet èsser fundada a supra de su cuntzettu de

«puridade», proite custu argumentu est contrariu a s’istoria matessi de sos sardos chi

ant tentu semper relatas cun sos àteros populos e sas àteras zentes. Su sardu no timet

a s’imbruttare, it’est custu innettare a mala boza? Bi cheret un’idea prus moderna, prus

àbile, prus forte pro bincher sa cumbatta de sos tempos modernos e resesser a «

9

èsser» comente sardos. In tottu su mundu binchet s’idea «meticcia», su mesturu, sa

misculantzia, sa misciadura, su matzamurru, proite in Sardigan no depet bincher? It’est

cust’idea de puridade chi nos ant cunsizzadu? No est fortzis «puru» su latinu e gasi si

nch’est «mortu»? Proite nos cherent < purificare> sa limba e sos pensamentos, e nos

furriare a zisa de anghelos etnicos, cando s’istoria nostra est istoria de zente pronta a

si nche poner in cunfroma cun tottu s’umanidade ?

Sa Sardigna de sos tempos presentes at sa medida, su printzipiu suo prus de importu

in su cuntzettu de «làcana». Sa nostra est una patria de lìmides intro s’Africa e

s’Europa, intro su mare e sa Terra Manna, intro sa modernidade e s’antigoriu, intro sos

montes e sos campos, intro s’Industria e sa Natura, intro s’Economia Noa e cussa

Betza, intro sa tzivilidade urbana e cussa de sas biddas.

Su de èsser a làcana, de nos misculare podet èsser bidu comente una farta e gasi,

finas a como, l’ant bidu tottus in Sardigna ca ant sighidu cust’idea macca de sos sardos

comente «Entidade Pura» . A s’imbesse, nois imbetzes podimus nàrrer chi chie est in

mesu de unu trèmene podet bàlanzare dae s’una e dae s’atera parte, podet

cumprender s’una e s’atera ala, podet èsser su dopiu e no su mesu de sa sas cosas.

Su sardu de oe est un’omine modernu proite est a lacana intro unu passadu de

agguantu e unu benidore de mezoru. E sa limba sua depet èsser «lacanante» comente

s’identidade.

Sa Natzione Sarda depet afortigare custa medida de identidade de frontera proite

custu l’at a azuare a cumprender menzus su mundu de oe e a si fagher cumprender

menzus dae su mundu. Custa mentalidadi noa dd’at a agiudai a biviri, a poderai, a

èssiri e a s’agattai ancu in is annus chi ant a bènniri. Sos tempos presentes sunt a

beru de relatas lestras, de mesturos, de mercados globales e de identidades locales

chi certant e si nche ponent in trivas de pari intro issas etotu. Chie si tancat in sas

pagas usantzias e in sos pagos avesos suos est destinadu a pèrdere, e a si nche

isperdere gasi comente est incapittende a sa limba nostra.

No tocat a timiri de èssiri «burdus», poita amesturendi is arratzas e is linguas si

formant prus genias e natzionis prus fortis. No che a sa nosta chi est abarrada pìsili e

piticchedda propriu poita calincunu dd’at isviada de caminu e dd’at posta in

d’unu’àndala faddia cun custa storia de sa lingua pura e de su sardu balenti in d’una

cussroxa feti. Est istettia s’idea sballiada de puridadi a no si fait cumpriri su disinnu de

10

natzioni. E in fatis sa puridadi de su sardu dd’ant imbentada is furisteris ca ddis serbiat

po ligai is sardus a su mitu insoru e nci ddus bogai foras de sa storia. Antzis tocat a

ddu nai a forti e chentza bregungia ca su tempus dd’arrechedit: nosu depeus imparai a

tènniri una lingua burda ca feti custa si podit serbiri in custus tempus. Chi faeus una

limba «pura» e limpia, ma chini mai dd’at a chistionai?

S’italianu, e totu is atras linguas fortis de s’Europa, funti bivendi propriu e poita no ant

timiu de s’amesturai cun atras linguas, cun atras gentis, cun atrus modus de pentzai.

Calencunu de sos intellettuales chi bivent in Sardigna narat chi tocat de nde seberare

sa chistione de sa limba dae cussa de sa cultura, proite sa cultura «sarda» inbetzes

s’est posta in craru mescamente in italianu. Custu puru est unu pensamentu faddiu chi

daet cara petzi a un’ala de sa realidade : comente at insinnadu bene Peppinu Marci, sa

cultura sarda, dae s’acabu de s’Imperu Romanu a oe, at faeddadu limbas meda, in

tempos diferentes e in sos matessi puru. Dae su latinu «sardu» de su piscamu

Lutziferu, a su gregu, a su sardu, su cadalanu, su castillanu, s’italianu, su frantzesu,

s’inglesu, e torra su sardu e sos mesturos de sardu e italianu de Sergi Atzeni, nd’amus

bidu de cada manera e de cada zenia.

Su «monolinguismu italianista» est una pesta de sos urtimos annos a como.

S’intellettuale sardu, giai ca fiat ( e est) in mesu de miza culturas e depiat poderare su

sentidu suo, s’est depidu acontzare pro impreare medios dissimizantes pro relatare.

Ma puru si ant impreadu limbas medas su disinnu fiat unu: contare, ispainare e

afortigare sa «Sardigna», cun tottu sas fartas e bellesas suas de «ISULA DE

CUMPLESSIDADE».

Custu trattu «pluralimbas» de sa cultura sarda est su fundoriu culturale ischettu chi

nos podet dare sa possibilidade de poderare, de resesser a abarrare sardos in custos

tempos malos chi ant cunstrintu meda de sa zente nostra, mescamente in sas tzitades

11

e in sas costeras, a lassare su faeddu nostru pro bogare a craru sos pensamentos

«sardos» in italianu. Depimus tando oe, a pustis chi su disinnu «monoitalianista» est in

abbas malas, torrare a fraigare su fundamentu de s’istoria nostra a supra de su

cuntzettu «MEDAS» e no «UNU», e a supra de su cuntzettu «ATOBIU» e no

«INSERRU», e a supra de su «PRO» e no de su «CONTRAS». Depimus fagher

un’isfortzu de modernidade si cherimus mantennere s’antighidade dèchida nostra.

Pro la contare prus crara: sa natzione sarda chi andamus a cumprire in sos tempos

presentes, pro èsser sarda, moderna e atrivida, depet faeddare a su nessi tres limbas

: su sardu (pro s’identidade), s’italianu (pro s’unidade) s’inglesu (pro sas relatas

internatzionales). Ma ddu at de acciungi su frantzesu puru chi est sa lingua de is

ofitzius de s’Unioni Europea, su spannolu, su tzinesu e atras. Custu est su disinnu

pretzisu de ube depet mòver calesisiat politica linguistica pro sos tempos nobos. Sa

Globalidade riscat de arrasare sos populos dissimizantes e nois tenimus bisonzu como

de s’identidade nostra sarda pro no èsser cantzellados cun d’una movittìa de manu.

S’identidade nostra est in perigulu, e sighit a aer fertas dae tottu su chi tirat a custu

mercadu nou de su cumertziu mondiale. Una ebia podet esser sa ‘essida: ca chie tenet

disassimizu tenet mercadu, chie s’ugualat tropu est foras. Nois, custu disassimizu

«vitale», lu tenimus.

Trinta annos a como, unu grustiu de balentosos istudiados sardos ant traballadu bene

pro s’amparu e s’afortigamentu de sa limba nostra. Tottus dd’iaus a depi torrai gratzias

poita ant arriscau puru. Sende adduidas sas lezes de s’Istadu e de sa Regione pro

s’amparu de sa limba de minorìa, sos resurtados si sunt bidos. Cun custos duos

istrumentos normativos at incapittadu calchi cosa e calencunu no si nd’est galu

abitzadu. Su Stadu Italianu, chi no iat mai amittiu sa presenzia in su territoriu cosa sua

de atras linguas natzionalis, imoi s’at donau s’arrexoni. Sa limba sarda no est prus una

chistione culturale, ma s’est mudada in d’una chistione «Politica». E duncas andat

fattu un’àteru arrexonamentu a supra de custa cosas.

Su de èsser «sardos» andat ispainadu comente balore modernu, de su 2000 e no che

doda de s’antigoriu. Est una batalla giusta, poita est unu populu debili sempri streccau

de is atrus chi imoi est cicchendi de si torrai a biu cun su mèdiu de sa lingua e de sa

12

cultura. Po chini nci bolit crei est una gherra de sa de Manca prus nòbili e antiga, ma

andat nadu puru ca a su matessi tempus est un’idea de tottus: Deretta, Mesu e Manca.

Una cumbatta chi bolit fatta cun sentidu democraticu e chentza mai pentzai chi sa

violentzia potzat serbiri a calincuna cosa. Una luta fatta no po pratziri s’Italia e

s’Europa, ma po ddas auniri de prus cun d’un’idea differenti de Istadu e de Natzioni. In

d’unu Istadu democraticu, comenti ddu pentzaus nosu, podint biviri impari natzionis e

linguas medas.

E in saras depeus battallai aicci. Depimus inpunnare e leare sa tenta zusta pro

cumbincher a custu tottu sos sardos, sos de sas tzitades e de sas costeras puru. A si

nono ite depimus fagher? Tottu custu traballu pro sa limba sarda (e b’at zente chi at

trabballadu meda in annos difitziles no comenti a nosu ca teneus tottu prontu imoi) no

podet èsser fattu pro fraigare unu «enclave» in sa Sardigna de Intro chi no tenet

benidore ne importu. In s’istoria nostra amus bidu chi cando nos che semus tancados a

intro de sos montes s’ant semper mortu. Est solu chistione de tempus. E gasi at a

acabare como puru si sighimus a fàgher sas faddinas chi semus fattende.

Depeus fairi sa limba po tottu sa Sardigna o unu limbagiu de istitudu po un’orrugu

feti? Depeus fairi sa Natzione «Sarda» o sa Natzione de una «Perra de Cabesusu»?

CRITICAS A SA PROPOSTA DE SA REGIONI

Nosu no seus linguistas e duncas no boleus intrai meda in is chistionis tennicas de sa

proposta de istandard. Su chi s’importat a nosu est de donai a pentzai po calincunu a

formai unu disinnu diferenti po sa lingua. Sa cummissione at nadu chi at fattu unu

traballu de isientzia pro nde bogare a campu custa proposta, ma chie at tentu sa

possibilidade de lègher sa congruida ischit chi no est beru. Si nche sunt mòvidos de

unu modellu de limba giai fattu : chi fiat giai in conca a in natis de isseberare sos

criterios. A pustis tottu sos criterios los ant fattos torrare comente ant cherfidu pro

lòmper a su resurtadu chi fiat giai disinnadu a primore. E duncas su sceberu de sa

commissioni est politicu, no iscientificu. Serbiat una lingua «istrumentali» po fairi certas

13

cosas, no una lingua de unidadi. Custu ddu podeus ammostai in dogna seu e in dogna

logu e podeus fai inoi calincunu esempru puru.

Bastat a pònniri in cunfromma comenti sa commissioni at manixau sa chistioni de su

gerundiu de is verbus e comenti at manixau cussa de is articulus pluralis. In su gerundiu

at nau ca fiat mellus a ddu pònniri unicu (ma in su sardu prus cunservativu sa segunda

e sa de tres coniugazioni ddu faint diversu) po fatzilitai s’imparu e s’insinnamentu. E

custu si podit nai ca andat beni mancai no si spieghit poita ant sceberau propiu sa finali

in «ende», ca no est tzertu sa prus connotta. A un’atera banda peroe, cando ant dèpidu

disinnare sos articulos plurales ant isseberadu «sos» e «sas» pro – ant nadu –

«semplitzidade e fatzilitade»?! Ma comente – naramus nois – andat prus lisa un limba

comente s’ingresu chi tenet unu matessi articulu pro su mascu e sa femmina plurali

(the), o comente s’italianu (le, gli, i ) chi los tenet dissimizantes e treulados e malos a

impittare puru?

E ma tando depiant isseberare «is» campidanesu ca est su matessi pro su mascu e

po sa femmina plurali e sos contos no torraiant prus. E pro colare in su logu aprigu de

sa famada «puridade sarda», podeus lìggiri ca ddu est in sa commissioni sempri

s’abettu de su speddiu de ciccai de sarvai su sardu sinzillu e cussas modas chi funt

tipicas de su sardu prus antigu. E duncas si ponit «limba» e non «lingua», «chena» e no

«cena», «lavra» e no «lara» , ma su carateri sardu andat bene finas a unu tzertu puntu.

In fatis sa prostesi vocalica de sa –r- (arrosa, orrosa, arrubiu, orrubiu, arroda , orroda)

chi s’agattat in sa mesidadi de sa Sardigna (finas a Desulu e Tonara), no cussa no est

sarda!? Poita, is scientziaus custu no ddu spiegant, ma si ddu spiegaus nosu: poita

cussu est tipicu si, ma de su campidanesu. E duncas , no bandat beni.

Po no fueddai de sa chistioni prus de importu, cussa de sa standardizzazioni de su

lessicu. Is cummissarius ant portau a in antis sa tesi chi in su lessicu tocat a fai duas

cosas: de una parti a sarvare s’identidade filologica latina, e a s’àtera banda fàgher unu

paru de «media» intro sas pronuntzias de sas paràulas pro nde bogare a campu cussa

prus «zusta». E tando, narant sos cummissarios, sa paràula «luce» nois l’agattamus

«luche» (baroniesu-nugoresu), «lu’e» ( Barbaza cun su corfu de orgoena), «lughe» (

logudoresu comunu) intro sas calidades settentrionales, e «luxi» (campidanesu) intro

sas calidades meridionales. Duncas, su faeddu «mediu» est «lughe». Est propriu gasi ?

Inue est sa farta ?

Sa trampa est cussa de torrare semper a su cuile nodidu, calesisiat s’andala chi si

14

leat. Pro custa occasione, su bravu comissariu s’est inginnadu de cuai tottu is atras

calidadis de sa lingua , nareus, de calidadi meridionali mancai amesturada. E tandu

bessit a pillu «lurgi» (Ollastra), «lugge» (Dèsulu, Tonara) o «luje» (Brebì). E duncas

«lughe» no est prus in mesu!!! E cali est su mesu? E po no nai chi de una parti si narat

ca su fuedu depit éssiri «cumpretu segundu s’etimologia latina» , perou poi si narat ca

si scriit «pee» e non «pede», «nie» e non «nive».... in latinu est «nivem» su faeddu. E

tandu, candu balit sa regula, candu non balit? Comenti si podit imparai ?

Ma est inutilosu a ciccai una logica in custa proposta poita istuppat a fora de una

bisioni personalistica de sa limba sarda. Sa chistione prus a sa seria est ca unu lessicu

fattu gasi de unu o de pagos, sena criterios de isseberu sìncheros, incoerente, benit a

èsser unu istrumentu de rèndita, de podere, de privilegiu culturale chi no si podet

permittere. Est una limba chi no si podet manizare, chi – comente at iscrittu Paulu

Pillonca - no at s’ispiritu suo presente, chi no bogat a craru sos segretos cuados chi

nde formant s’anima.

E tando ite si podet fàgher pro nde bessire de custu improddu? S’idea chi est

colada in sa commissioni est de offesa pro sos campidanesos chi sunt trattados

comente trastos de istrobbu. Chi a s’ala de Campidanu si revortat tenet resone, proite

pro sos amantiosos de sa limba est meda prus malu biver in cue che in d’una bidda de

sa Barbaza. Proite los cherent acabare? Ma a refudare in tottu sa proposta si diat

fagher unu piaghere a sos nemigos de sa limba sarda chi cherent propiu cussu: chi sos

campidanesos faeddent su campidanesu, barbaritzinos s’insoro, nugoresos s’insoro,

logudoresos su matessi, gadduresos su matessi, e gasi e gasi. Is atras duas

propostas chi ant discutiu: una chi cun d’una manera scetti de iscriri sarvat duas

pronuntzias, e s’atra chi partiat de una varianti esistenti in «lacana» in sa cussorza de

Busachi, fiant meda prus intellizentes e modernas de sa chi est colada. Duncas si diat a

dèper torrare a mòver de in cue pro una proposta prus seria e currezida pro sa politica.

Sa cummissioni est fatta de genti cumpetenti chi podit torrai a traballai a paitzu de unu

standard prus acettabili. Po nosu abarrat sa chistioni de criticai sa proposta chi nd’est

bessida, in s’abettu chi bengat ameliorada. Sa sciollida podiat èssiri de torrai a ponniri

a sa simpri su chi is commissarius nd’ant tirau e a lassai su chi in capas podet èssiri in

calencuna manera «neutrali».

15

logudoresu ma de is calidadis settentrionalis de sa lingua meridionali puru;

scientificu po ndi sceberai unu a pitzu de is atrus e tantu balit a lassai custu mancai

siat logudoresu schettu (ma chi iant fattu unu sorteggiu iant ai fattu prus bella figura);

<martzu> e no <mratzu>, <ortu> e no <ottu> );

Is mudas chi su comunu de Cuartu Sant’Aleni proponit funt simpris e est a nàrriri de

torrai a pònniri su chi nd’est istettiu tirau:

10 annus. Duncas chi unu scrit <luxi> o <luche> o <lavru>est giustu;

feti poita est prus «sarda»;

16

b’at calchi metatesi <perda>, <preda> sunt giustos ambos duos;

puru cun sa computera;

tottus. Proite si nde depet tirare?

Pedimus a sa commissione ortografica de lèzer e balutare custas mudas e de torrare

a cumintzare a traballare pro mezorare sa proposta. Pedimus a s’Osservatoriu de dare

cara a sas fainas de s’assessoradu e de bi pensare bene antis de adduire sa proposta

de sa commissione. Pedimus a sa cummissione de sa Cultura de su Consizu

Rezionale de portai a castiu tottu custas fainas. Pedimus a s’assessoradu de fagher

una politica linguistica chi siat cunseguentzia de custas ideas e de andare a in antis

cun isseberos chi potant aunire sa natzione sarda intames de la partzire. Nosu

pentzaus chi su protzessu de aunimentu de su sardu depat mòviri oi e s’acabai unu

cras a bellu a bellu cun d’una tenta democratica e progressiva. Sa limba aunida si

fraigat a pagu a pagu cun s’interessu e su traballu de tottu sos sardos. Su traballu de

s’unificatzioni nosu ddu pentzaus cumenti unu cungiai stanti stanti su traballu giai fattu

e no comenti unu cumandu a su cali tottus si depint pònni in cunfromma. Fortzis

sballiaus e, a sa segura, ddu at airi fartas meda in su discursu nostu, ma spereus de

podi donai un’agiudu seriu a su spainamentu de sa limba nosta in sa tenta giusta.

Cuartu Sant’Aleni, su 10 de su mesi de gennaxu 2001

17

Po incarrigu de su Sindigu e de s’Assessora

Su Ghiadore de s’Ofitziu Giuseppe Corongiu

http://www.spinfo.uni-koeln.de/mensch/sardengl.html

Torra a "Limba e curtura de sa Sardigna"

 A segus