In su Consìgiu provintziale de Aristanis, su 28 de abrile, b'at àpidu una manifestatzione ufitziale pro sa Die de sa Sardigna. Ant faeddadu in sardu su presidente Pascale Onida, s'assessore Cristiano Carrus, Gianfranco Pintore e Tore Cubeddu. Pintore nos at imbiadu sa relata sua chi publicamus cun piaghere. <Cando, bìndighi annos como, est essida sa leze de su Parlamentu sardu faghende de su 28 de abrile sa die de sa Sardigna, b’at àpidu una cuntierra manna in sos giornales. Azis a connòschere, pesso, sa paristòria de cudd’òmine sàviu de Oriente chi contaiat: B’at un’òmine chi a duos companzos est mustrande sa Luna cun su pòddighe. Unu de sos duos cumpanzos, su prus abistu, abistat sa Luna; s’àteru, unu tontorrone, abistat su pòddighe.

Gosi etotu est capitadu su tempus chi s’est fata custa leze: su prus de sos sardos sunt abarrados cuntentos e ant abistadu su chi sa leze cheriat nàrrere: dae como su pòpulu sardu tenet una festa natzionale. Pro abarrare in sa paristòria, custa fit sa luna.

Una minoria, però possente ca teniat sa crae pro intrare a sos giornales e a sas televisiones ant critigadu sa die isseberada: su 28 de abrile e l’ant pesadu contra sa gherra. Ite ant naradu? In primis chi cuddu 28 de abrile de su 1794, sos sardos no aiant fatu peruna balentia: ant petzi catzadu dae Sardigna unos treghentos piemontesos, nitzardos e savoiardos, s’iscuros, zente miserina, ma no ant mudadu in nudda sos raportos intre sa Sardigna e su Piemonte. Pro àteros, fit istadu mègius a isseberare su 29 de frevàrgiu, sa die chi s’Itàlia nos aiat cuntzèdidu s’istatutu.

E gasi e gasi, bogande cada unu una data diferente e abistande su pòddighe e non sa luna. Chi, però, sighit a b’èssere, galana e lughente in su mentras chi sos crìticos si sunt istracados de si cussimire sos ogros pompiande su pòddighe.

Oe, faghet 214 annos chi dae Casteddu, dae Tàtari e dae àteras biddas nch’ant catzadu sos piemontesos. E semus in festa pro amentare sos mannos nostros chi ant ateteradu s’ischina, cantzandenche una genia de prepotentes, de aragones – si naraiat tando in amentu de àteros prepotentes. Ocannu coladu sa festa l’amus pesada a unu sardu balente, mortu pro àere mantesu sas ideas suas mancari in galera e male postu in salude, Antoni Gramsci. Unu chi – mancari belle nemos si nde siat amentadu – in su 1921 e in su 1924 aiat faveddadu de repùblica sarda federada cun àteras repùblicas de Terramanna, pensande a una Itàlia federale.

Ocannu festamus un’àtera balente: sa limba sarda chi, mancari no los mustret, tenet duamiza de annos. E forzis de prus puru, si torrat cun su beru su chi unos istudiosos narant: chi cando sunt còmpridos sos romanos, sos sardos faveddaiant un’ispètzia de latinu arcàicu chi s’est mantesu finas a oe.

Su pessu de su governu sardu de pesare a sa limba sarda sa die de sa Sardigna est cosa bona. Gasi comente bonu est su pessu – annonsadu dae su presidente de su guvernu sardu – de amaniare una leze pro sa polìtica linguìstica de sa Sardigna. Non semus faveddande de un’àtera leze pro sa limba e sa cultura sarda, mancari mezus de sa chi amus, meda prus in daesecus de sa leze de s’istadu. Capitat finas custu, cando si tenet una classe polìtica prus realista de su re: chi su re cuntzedat meda de prus de su chi sos realistas pedint.
No una leze pro sa limba, duncas, ma una chi disinnat totu sa polìtica linguìtica in totu sa sotziedade sarda: in sa sanidade e in sas insinnas, in sos ràdios e in sas iscolas.
In custa ùrtima pelea eletorale, totu amus intesu narande chi sas reformas istitutzionales cherent fatas cuncordande e siat sa maioria e siat s’opositzione. E in Sardigna puru, sos polìticos prus abistos narant sa matessi cosa. Sas reformas istitutzionales cherent fatas de acordu sos unos cun sos àteros.

Sa leze de polìtica linguìstica est una de custas reformas istitutzionales ca punnat a pònnere sas fundamenta de su bilinguismu, unu sistema in uve sa limba sarda est ufitziale gasi e totu comente sa limba de s’istadu. Pro como b’at petzi una voluntade, comente at a èssere su disinnu de leze de su guvernu sardu, nemos l’ischit. A coitu l’amus a connòschere e b’at de isperare chi àteras propostas concurrant a li dare a sa Sardigna sa leze mezus chi si podet. 
Su bilinguismu chi deghet a sa sotziedade nostra no est de dereta ne de manca ne de cada si siat àteru puntu cardinale. In cosas de gasi bi cheret un’acordu su prus mannu chi si podet, si non cherimus prànghere un’in cras un’issèberu fatu petzi dae una parte. Comente est capitadu a bias e non petzi in Sardigna.
Frantziscu Casula nos at contadu comente cuddu 28 de abrile de su 1794, e mescamente sos annos imbenientes, sa sotziedade sarda s’est partida. Una parte fit de acordu cun sos revolutzionàrios ma sa prus parte manna nono.

Tando, Sardigna fiat su nùmene de totu sos istados suzetos a sos Savòias (Piemonte, Aosta, Savoia, contea de Nitza, s’ìsula nostra) e Rennu sardu fit su tìtulu de sa federatzione de custos istàdos. In Torino, in Chambery, in Nitza, in Aosta, gasi e totu comente in Casteddu sos pitzinnos de iscola imparaiant chi sos rios de Sardigna fint su Po, sas duas Doras, su Tirsu. Chi sas làcanas de Sardigna fiant a nord ovest sa Frantza, a est sa Lombardia. Chi sa capitale de Sardigna fit Torino e chi sas tzitades sardas prus mannas fint Cuneo, Mondovì, Chambery, Casteddu e gasi sighinde.

Tando s’esertzitu fit s’esertzitu sardu, s’iscola fit iscola sarda, s’imbassadore in Inghilterra fit s’imbassadore sardu e – iscriviat su diplomaticu Clemente Solaro della Margarita – “Eccettuate le cinque grandi Potenze e la Spagna, a nessun'altra crederei dovesse andare la Sardegna seconda, e precederne molte per l'importanza politica”. 
No nos depet ispantare, duncas, chi, in custos annos acabande su 1700, sos sardos, mescamente “sos poveros de sas biddas” a su nàrrere de Innàssiu Mannu, esserent de acordu pro nche catzare sos funtzionàrios piemontesos e sos feudatàrios. Ma petzi una élite podiat pessare de tènnere cunsensu in su disinnu de setzessione de Sardigna dae s’Istadu sardu. Fit una élite animosa, prena de corazu e de bonos sentidos. Angioy, Cilocco, Sanna Corda e àteros los amentamus che a babos de sa Sardigna moderna. Ma fit una élite chi no est resessida a si fàghere classe dirizente, finas pro sos ibàllios fatos. Non cumprendende, pro nàrrere, chi su prus de sos sardos fint fideles a s’Istadu sardu, su Rennu de Sardigna.
Oe puru – e arribamus gasi a sa modernidade de sas dies de oe – b’at élite, élite est una paràula bona non mala, chi punnat a s’indipendèntzia de sa Sardigna dae sa Repùblica italiana, fiza de su Rennu de Itàlia, fiza de su su Rennu de Sardigna, comente s’est naradu custu istadu finas a su 17 de martu de su 1861.

Tocat de nàrrere chi su sardu, comente totu sos pòpulos de su mundu, tenent deretu, si lu cherent e cun unu votu democràticu, de èssere indipendente. Deretu chi ant atuadu de reghente su Montenegru, su Kosovo, Timor Leste. Lu narat su deretu internatzionale. Su patu de s’Onu de su 1966, firmadu finas dae s’Italia in su 1978, narat, de fatis, chi totu sos pòpulos de su mundu tenet su deretu de s’autodeterminare. Beru est chi sos istados europeos, in s’atu ùnicu de Helsinki, in su 1975 ant reconnotu custu leze internatzionale e però b’ant azuntu chi custu deretu est limitadu dae su deretu de sos istados a s’integridade territoriale.
Deo l’isco chi de custas cosas non si faveddat in sos giornales ne in sos sòtzios polìticos ne in sas iscolas. Ma custos acordos, chi sunt leze pro totu sos istados, bi sunt e chie si siat, oe, podet intrare a internet e si los lèghere. 

Su patu sinzadu in Helsinki dae sos istados de s’Ocse reconnoschet su deretu de sos pòpulos de s’autodeterminare, mancari bi ponzat una tropea, sa de respetare su deretu de sos istados a s’integridade territoriale. Mancari gasi, dae su 1975, cando b’at àpidu sa firma, a oe custu deretu de sos istados a abarrare unos e indivisibiles no est istadu respetadu pro Lituania, Lettonia, Estonia, Georgia, Ucraina, Moldova, Cechia, Slovàchia, Croazia, Slovenia, Bieolorussia, Matzedonia, Montenegro e Kosovo. Petzi pro abarrare in Europa.
E finas in contu de istados “unos e indivisìbiles” cada mastru de iscola bos podet nàrrere chi in sa Penìsula italiana b’at àpidu sete istados in uve sa costitutzione faveddaiat de repùblica o rennu “unu e indivisìbile”: sa Repùblica de Bologna de su 1796 (duos annos de pustis sa catzada de sos piemontesos dae Sardigna) pro nàrrere e cussas cisalpina, romana, napoletada, cispadana, su rennu de sas Duas Sitzilias e cussa de Carlo Alberto de su 1821. E gasi indivisìbiles non fint, contat s’istòria. A cumintzare dae su Rennu de Sardigna chi s’est partidu pro donare sa Savoia e Nitza a sa Frantza.

In punta de deretu internatzionale, duncas, non b’at ite nàrrere: su pòpulu sardu (chi casi est mutidu siat in s’Istatutu sardu e siat in sa Costitutzione italiana) tenet sos matessi deretos de sos lituanos e de sos kosovaros, de sos croatos e de sos islovenos e de totu sos àteros pòpulos.
Sa chistione, duncas, no est de sos deretos natzionales de sos sardos, chi abarrant finas a cando b’at a èssere deretu internatzionale. Sa chistione est a bìdere si sos sardos cherent atuare su printzìpiu pesadu dae s’Onu, autodeterminatzione senza se e senza ma, pro amentare una manera de nàrrere connota; o si lis cumbenit prus su printzìpiu pesadu dae s’atu finale de Helsinki, autodeterminatzione sena tocare s’integridade de s’Istadu italianu e s’indivisibilidade de sa Repùblica italiana.
Unu patu, unu foedus, de sa Sardigna cun s’Istadu in intro de sa Repùblica italiana e de s’Unione europea, oe est possìbile, bastante chi sos sardos lu cherzant. E a nde chistionare oe, die de sa Sardigna, e a lu fàghere in sardu est a mustrare chi amus cumpresu s’imparonzu de s’istòria nostra. 

Sa dimanda chi nos devimus fàghere est: cherimus un’istadu sardu o sa soverania de sa Sardigna? In punta de deretu internatzionale, pro more de s’istòria nostra e de sa cunditzione zeogràfica, podimus otènnere e siat s’unu e siat s’àtera. In tempos de unione europea, cando s’Europa nos garantit unu grustu de libertades individuales e colletivas, un’istadu sardu no est pretzisu, no nde tenimus bisonzu. Unu bellu tantu de poderes in contu de economia, de libertade de zirare totu su continente sena tropeas, de respetu de sa diversidade e àteros puru, sunt giai in capu a s’Unione europea. E no ant a èssere sardos si sa Sardigna cheret abarrare in s’Unione europea.

Su chi sa Sardigna tenet bisonzu est sa possibilidade de manizare totu sos poderes chi servint a sa prosperidade nostra chi no est petzi econòmica, si no sotziale, culturale, linguìstica. Sa possibilidade de isseperare cala isvilupu econòmicu nos bisonzat devet èssere nostra, sa possibilidade de organizare su guvernu de sa sotziedade sarda devet èssere nostra, gasi e totu deve èssere nostra sa possibilidade de impreare sa richesa de su patrimòmiu archeològicu, paesagisticu, naturale. Tantu pro fàghere carchi assempru.

Su deretu internatzionale lu cussentit, s’istòria chi tenet in sa die de sa Sardigna unu mamentu de importu lu cussentit, e lu cussentit su fatu chi in cust’ìsula b’at una de sas limbas prus antìgas de s’Europa. Tocat petzi a nois, a sos sardos, detzidire chi sa Sardigna, in intro de sa Republica italiana e de s’Unione europea, cheret èssere soverana. Chi sos sardos, comente narat s’Onu, “detzidint liberamente de s’istatutu politicu issoro e punnant liberamente a s’isvilupu econòmicu, sotziale e culturale issoro”. E sos istados – narat s’Onu – “devent respetare respetare custu deretu”.

Comente a nàrrere chi, oe comente 214 annos como, su benidore de sa Sardigna est in manos de sos sardos>. 


Zuanne Frantziscu Pintore