Sa pelea prus manna, ca est faina matanosa a beru, est seberare paràulas a norma LSC. Ischire, est a nàrrere, si seberare unu faeddu prus de un'àteru, unu verbu setentrionale e no unu meridionale, un'agetivu chi benit dae s'ispagnolu e non un'italianismu reghente. Is normas de referèntzia chi nos ant dadu cun sa LSC sunt “a caràtere isperimentale” e non nos podent nàrrere totu, ca b'at isceti setighentas paràulas in cue, una in prus una in mancu. Tzertu, unos cantos inditos bessint a pìgiu, si sebestamus is paragrafos etotu. Règulas fundamentales, cando amus sa duda a pitzu de unu sèberu linguìsticu, sunt:



1) privilegiare sa costàntzia morfològica de is paràulas (in sa parte issoro de cumentzu, mediana e finale), in manera indipendente cunforma a is modificatziones fonosintàticas, numerosas meda in sardu comente in is àteras limbas etotu;

2) tènnere in contu is fatores etimològicos, torrende·si a ligare a sa forma latina (es. sa -t finale de sa de tres pessones singulare e plurale de is verbos), escluende is fenòmenos chi non siant comunes a totas is variantes (Es. radopiamentu de r- de cumentzu cun pròstesi vocàlica), duncas rosa e non arrosa

3) evitare is metàtesis, seberende pro es. pedra, bidru, pradu, etc. lassende preda, perda;

bridu, birdu; padru, pardu, etc., a is variedades locales, francu su casu in su cale sa metàtesi siat comuna a totus is variedades, es. intreu, freàrgiu;

4) privilegiare cantu prus possìbile sa regularidade paradigmàtica in is verbos, pro favorèssere unu mègius imparu, pro es. su sèberu generalizadu de su gerùndiu in -ende in totas is coniugatziones, -are, -ere, -ire, chi s'at a pòdere lèghere -endi in sa variedade meridionale (bide suta, Fonètica/Vocales);in prus, su sèberu de sa desinèntzia in -ia de totus is imperfetos de s'indicativu, pro totas is coniugatziones



In unu capìtulu a banda, cramadu difatis Lèssicu, is normas benint acraradas cun pretzisione. Est pro custu chi oferimus sa tradutzione chi amus fatu, e chi podet èssere de agiudu pro cumprèndere mègius is mecanismos de is sèberos linguìsticos:



24. Lèssicu

Lèssicu ereditàriu, terminologia, neologismos

a — Limitare is interferèntzias dae àteras limbas, preferende s'èsitu sardu, finas cun prèstidos internos,

es. duendu (da sp. duende), presente in unas cantas variantes.

b — Torrare a propònnere, si est utilosu o netzessàriu, paràulas ereditàrias finas si de impreu limitadu a unas cantas variantes.

c — Coesistèntzia de sinònimos lègiu/feu, faeddare/allegare, pòddighe/didu, àghina/ua, chèrrere/bòlere,

isseberare/ischertare, petzi/ebbia, matessi/pròpiu/etotu, puru/finas/fintzas. In is ùltimos duos casos s'impreu est cunforme a sa positzione in sa fràsia : etotu e puru cherent semper a pustis de su sustantivu o de su pronùmene.

d — Ridutzione a un forma isceti de paràulas cun su matessi ètimu: faeddare non faveddare/fueddari/fueddai.

e— Prefèrrere s’etimologia in su sèberu de su modellu (bide puntu antepostu): fa- e non fu-eddare

f — Sèberu de formas nèutras pro impreos iscientìficos/didàticos, es. àinu, paris cun formas de impreu prus familiare o literàriu,es. molente, poleddu, etc.;

g — Sèberu preferentziale de èsitos diretos dae su latinu es. gìuighe paris cun giuge (dae cad.), cadrea paris cun cadira (dae cat.), paràulas lassadas a impreos prus collochiales o literàrios. Setu chi non si tratent de paràulas prus difusas finas si no sunt de derivatzione direta: mariposa, de prefèrrere a leporeddu, etc.; bentana, de prefèrrere a fenestra/fronesta/finestra

h — distintzione in paràulas a) essentziales (a su mancu 1 pro cuntzetu) e paràulas b) disponìbiles (àteros sinònimos dàbiles);

i — pro impreos formales e amministrativos: est preferìbile a adotare una paràula isceti (essentziale) de riferimentu pro cuntzetu (bide puntu antepostu) pro assigurare una currispundèntzia interlinguìstica mìnima: sd. faeddare = fr. parler = isp.hablar, etc. Pro impreos collochiales, informales o literàrios, si podent impitare sinònimos e geosinònimos.

l —tènnere in contu sa diferèntzia intre paràulas de orìgine direta populare e tèrmines cultos, chi non pertocant is fenòmenos de trasformatzione tìpica de is paràulas de orìgine populare, pro es.: fedu/fetu (bide finas su puntu imbeniente.).

m — non retroatividade de is règulas de trasformatzione tìpica de is derivatziones diretas ma adatamentu partziale(istòria non *istòrgia, artìculu non *artigru, democràticu non *demogràtigu, istitutu non *istidudu, etc.). In particulare, tènnere in contu, duncas, chi is derivados cultos de una matessi paràula originària non sighint is règulas de sa trasformatzione de is paràulas ereditàrias ma currispondent in manera direta a s'ètimu, cun calchi adatamentu es.: AQUA > abba, abbosu, abbatzu, abbarolu, ma acuàticu, acùeu (isport acuàticu), non *abàticu, *abeu; SANGUINE >

sàmbene, sambenosu, insambentare, ma sanguìneu (sistema sunguìneu ) non sambenosu; INGUINE >

ìmbena ma inguinale non *imbenale; OCULUM > ogru, ograre, ograda, ogrire ma oculista non *ogrista,

binòculu non *binogru; LINGUA > limba, limbudu, limbeddu, limbatza, ma linguìsta, linguìstica, bilìngue non

*limbista, *limbìstica, *bilimbe; DERECTU > deretu ma diretore non *deretore; CABALLU > caddu, caddinu

(musca caddina) ma ecuinu (ratza ecuina); FILIU > fìgiu, figiolu, ma filiale non *figiale, etc.

o — No a su diferentzialismu a mala gana, cando est disponìbile unu tèrmine internatzionale: (telèfonu non

*faeddatesu, diretore non *ghiadore, divisione (aministrativa) non *partidura

p — ei a is prèstidos internatzionales adatados in manera fonètica e morfològica (archeològicu, frigorìferu,

chirùrgicu, cardiològicu, su barista, sos baristas, is baristas, etc.)

q — Cumpostos: sotziologia non *sotziulogia, ferrovia non *ferruvia

r — ei a sos calcos : fine de chida, etc. e a is àteros sistemas prus impreados a livellu internatzionale in su tratamentu o coniatzione de neologismos.

s — No a is interferèntzias dae s'italianu, dae s'inglesu. Duncas: elaboradore o carculadore non computer, infografia non computer graphics

t — Risemantizatzione de tèrmines chi s'impreant pagu o non s'agatant prus in s'impreu orale .

u — Formatzione de tèrmines noos cando sunt impossìbiles àteras solutziones. Semper e cando siant de acordu (o cun critèrios sìmiles) cun istitutziones de terminolozia e indùstrias de sa limba (Unione Latina, TermCat, TermRom, progetto Unione Europea TermLad e TermSar)

— Totus is tèrmines adotados s'ant a dèvere cunformare, in manera fonològica e morfològica, a is normas generales ratificadas dae sa Cummissione.



Unu cuntzetu, chi comente si narat, “che bogat s'ogru a su tzegu”: s'etimologia est importante meda in su sèberu de sa paràula, comente una ghia pretzisa e sigura chi nos devet semper acostagiare cando iscriimus a norma LSC. Est pro custu chi netzessitamus de unu glossàriu chi apat paràulas giai sedatzas in su chiliru fonològicu, morfològicu e mescamente etimològicu.



Is preferèntzias etimològicas sunt totas pro su Latinu, ca nos ant giai mustradu chi, sa magiore parte de su lèssicu sardu, derivat dae s'isvilupu, pro trafila populare, de su latinu vulgare. Is variedades sardas, in cunforma a su matessi ètimu, ant resultados diferentes. Sa LSC, pro custu, at fissadu règulas pretzisas de sèberu. Faghimus un' esèmpiu pro cumprèndere: dae su latinu OC(U)LUS derivat oju de Nughedu Santu Nicolò, oglu de Baunei, orcu de Fonne, ogu de paritzas biddas de Campidanu. Luego naramus chi cale si siat faeddu est tuteladu dae sa Lege 26/1997, e chi cale si siat bidda podet impreare, in sa variedade locale sua, sa paràula chi li cumbenit e li sonat mègius. Ma in LSC, OC(U)LUS (chi in latinu si pronuntziaiat OCLUS) tenet custu grupu cunsonànticu -CL- chi depet àere isceti un'èsitu, e ant detzisu chi est -gr-: tando ogru est sa paràula regularizada. E gasi etotu pro is àteras paràulas de su latinu volgare chi tenent cussu grupu cunsonànticu -CL- mentovadu (ORIC(U)LA > origra; MAC(U)LA>magra e gasi sighende). 



Custu cando s'ètimu latinu tenet èsitos diferentes in is variedades sardas. E cando is ètimos latinos sunt duos, e is èsitos sunt partzidos in setentrionales e meridionales, ite si depet fàghere? Pro cumprèndere: dae DIGITUS amus didu in cabu de suta, paràula chi podet èssere, sena duda peruna, regularizada, ca sa -G- (velare latina) ruet segundu sa norma (LSC:15-16) e sa -T- si sonorizat (LSC:15) ; in su cabu de subra amus imbetzes pòddighe dae POLLICE(M), regulare etotu, ca sa dòpia -LL- latina si mudat in cacuminale -dd- (LSC:19) e sa -C- (velare) si sonorizat in -gh- (LSC:15). Ambas duas si podent impreare, sigundu su pàrrere de is iscritores: at a èssere paràmetru de iscrezeniadura su prestìgiu literàriu, sa difusione, su cuntestu, sa presèntzia in is documentos e àteras cosas de importu. Si nos capiterat de agatare duas paràulas sardas chi tenent ètimos diversos, unu dae su latinu e s'àteru dae is diferentes limbas de superstratu (italianu antigu e modernu, catalanu, ispagnolu etc.), sa norma etotu nos cussìgiat de prefèrrere s'èsitu latinu.



Pro is àteros casos, cando sunt vocàbulos chi non benint in manera direta dae sa limba latina, tando su sèberu est a pràghere de ognunu, dende semper atentzione, peroe, a non nos istesiare dae s'ètimu, evitende metàtesis e privilegiende “sa costàntzia morfològica de is paràulas, in manera indipendente cunforma a is modificatziones fonosintàticas”. Est comente a sedatzare paràulas in unu sedatzu chi amus seberadu cun màllias chi andent bene a totu su sardu, impreende granu de is campos linguìsticos de su setentrione de su tzentru e de su meridione de Sardigna. Cando sa farina est pronta, nisciunu iscumproet si est prus de trigu de subra o de trigu de suta: bi fatzat su pane de sa limba, e nde diat a manigare a totus, ca b'at fàmine de una limba sarda comuna. In is biddas sardas sigant a cumassare semper is variedades issoro, ca custu cherimus: semus fraighende sa cobertura (“lingua tetto”) pro chi non proat intro su palatzu inue agatant amparu totas is variedades de su sardu, dae Tula a Domus de Maria. 



Cale si siat acontzu chi fatzamus in unu apartamentu, serbit pagu e nudda si posca, in su palatzu in ue est assentadu, sa cobertura est isfundada: s'abba chi crebat e arruinat muros e fundamentas, a bellu a bellu, at a falare a giosso...





Cristiano Becciu

Otieri