SU GIASSU
Domo
Ite est Diariulimba
Sa gerèntzia de Diariulimba
Su Sòtziu Limba Sarda
Organigramma de su Sòtziu
LINKS
ARCHIVIU annu pro annu 
Pro retzire sa lìtera de noas
ISCRIENOS
diariulimba@sotziulimbasarda.net



Diretore: Pepe Coròngiu       Coord.Editoriale: Micheli Ladu
CHISTIONES

29/12/2007 
Pro un'istòria de sa limba sarda (3)
[de Sarvadore Serra]

S’elementu italianu

Comente amus bidu in sa parte istòrica, su judicadu de Càlari est agabadu in su 1258, cando su territòriu est diventadu una colònia de sa Repùblica comunale de Pisa; su judicadu de Torres est agabadu de fatu in su 1272, cando su territòriu si l’ant divididu sa famìlia lìgure de sos Dòrias e sa famìlia sarda de sos Bas-Serra, regnantes de Arborea; su judicadu de Gaddura est agabadu in su 1288, cando sos Pisanos ant ocupadu su territòriu.

Sas cunseguèntzias si sunt fatas intèndere in sa limba, e medas sunt, galu oe, sas paraulas derivadas dae su toscanu antigu:
- betzu o beciu, comente amus bidu, derivat dae su toscanu, e gai etotu giòvanu o zòvanu;
- girare o zirare benit dae girare , sas paraulas traditzionales sardas sunt inghiriare o furriare ;
- àteru benit dae atro ;
- pride , comente si narat in tzertas biddas, benit dae preite , cando chi preìderu , comente si narat in àteras, benit dae su latinu praesbiterus ; 
- abaidare dae aguaitare ; 
- carra (misura de capatzidade, pro trigu o àteru, de 25 litros) dae quarra , chi est una misura ecuivalente a sa de bator partes de s’untza ;
- fancedda, fantzedda, antzedda (concubina, amante illègitima) dae fancella ;
- cansu o cansciu (un’ispètzie de camisa) dae casso ;
- birgonza, brigonza, bregungia, non podet derivare dae su latinu verecundia , comente si pensaiat unu tempus, ma dae su toscanu antigu; non solu sa ruta de sa segunda “e” est contrària a sas abitùdines fonèticas de su sardu, ma finas su mantenimentu de sa “o” in medas dialetos faghet pensare a una provenièntzia italiana; de su restu, custa paraula, in sos testos antigos, comente in sos Istatutos Tataresos, tenet semper sas forma italiana virgogna ; 
- istrìzile o istrìgile dae strigile ;
- istadea dae statea;
- frobire dae forbire.
Prus paga est s’influèntzia de su genovesu. Pro nàrrere, in gadduresu b’est sa paraula carrugiu pro nàrrere gutureddu, e in Bosa su eritu de mare (il riccio di mare), si narat zinzinu in currispondèntzia a su genovesu zinzino. Ateras paraulas pru difusas sunt bàina (ardesia) dae abbaen; vianda (pasta da minestra) dae vianda ; saùrra (zavorra) dae saura. 
Ma, faghimus unu brincu de carchi sèculu, e andamus a su 1718, cando, cun su tratadu de Londra, sa Sardigna est colada dae s’Ispagna a sos Piemontesos. Dae custu momentu in Sardigna ant cumintzadu a acudire medas impiegados, butegheris e artesanos piemontesos, e custu puru at tentu s’influèntzia sua in sa limba. E gai, tenimus:
- ciambrana, in campidanesu (intelaiatura delle finestre) dae ciambrana ;
- chirca o crica , (saliscendi a molla) dae crica ;
- listellus, in campidanesu (travicelli) dae listel ;
- lavandinu , dae lavandin ;
- buttu (mozzo della ruota) dae but ;
- drollu dae drol ;
- bagna o banza dae bagna.
Ma, cun s’invasione piemontesa, at cumintzadu a si difùndere in Sardigna s’italianu istandard. In su 1764, su guvernu de Torinu at fatu sa riforma de sas duas universidades de Casteddu e de Tàtari, e at ordinadu chi s’italianu esseret s’ùnica limba chi si imparaiat in sas iscolas.. In s’otighentos, totu sas pessones chi podiant istudiare (non medas, a nàrrere sa beridade) connoschiant s’italianu, chi s’est difusu a livellu de massa petzi in su noighentos. E sos resurtados, pro sa limba sarda, sunt suta de sos ogros de totus.

S’elementu catalanu

Ma torramus in palas, in su tempus, a su 1409, cando sos Catalanos ant bintu sos Sardos in sa batalla de Seddori, su judicadu de Arborea – s’ùrtimu chi fiat abarradu lìberu - est agabadu, e totu sa Sardigna est colada a sa Corona de Aragona. 
Sa limba catalana s’est difusa deretu in sas tzitades, mescamente in Casteddu, in ue, in antis, paris cun sa limba sarda, si faeddaiat s’italianu antigu de sos Pisanos. Su catalanu si faeddaiat in sas tzitades, cando chi in sas biddas si sighiat a faeddare su sardu; gai narat Sigismondo Arquer in sa Sardiniae brevis historia et descriptio, publicadu in su 1550. Ma naturalmente sa limba catalana s’est difusa finas a livellu de iscritura. In su 1565, sos “Estamentos” (est a nàrrere un’ispètzie de Parlamentu formadu dae sos rapresentantes de sos feudatàrios, de sa crèsia e de sa burghesìa) aiant pedidu chi sos Istatutos de Iglèsias e Bosa (iscritos in pisanu) e de Tàtari (iscritos in genovesu), esserent bortados in sardu o in catalanu. In su matessi annu, su vitzerè Don Alvaro de Madrigal aiat propostu sa tradutzione in catalanu, chi est istada autorizada cun decretu reale de su re Filipu II su 22 de làmpadas de su 1565. Duncas, s’usu de su catalanu est sighidu meda a pustis de su 1479, cando sunt istadas reunidas sas Coronas de Aragona e de Castiglia. Infatis, sos vitzerès, chi non fiant, pro su prus, catalanos, ant sighidu a publicare comente a prima sos ‘‘pregones” in limba catalana. Semus arribados a su puntu chi, addiritura in su 1738, cando sa Sardigna fiat colada a sos Piemontesos, sos marchesos de Quirra ant iscritu in catalanu sas prerogativas chi cuntzediant a sos vassallos issoro. B’at de nàrrere, però, comente amus a pretzisare in sa parte dedicada a s’ispagnolu, chi su catalanu s’est difusu mescamente in sa parte meridionale de sa Sardigna. In su Cabu de susu, imbetzes, est prus forte s’influèntzia de s’ispagnolu. Ma, bidimus carchi esèmpiu de paraula de orìgine catalana:
- lezu o legiu (brutto), dae leig ;
- cullera (cucchiaio), dae cullera ;
- giuge (giudice) , dae jutge ;
- erèu, arèu ( famiglia ) dae hereu ; 
- trona (pulpito) dae trona ;
- estremuntziare ( dare l’estrema unzione) dae estremunciar ;
- goççus , in su Cabu de giosso, (cumponimentu mètricu in onore de sa Vìrgine e de sos santos) dae goigs ;
- iscravamentu (depositzione dae sa grughe) dae desclavament; 
- sabatas , in su Cabu de giosso ma finas in Barbagia, comente, pro nàrrere, in Ollolài, dae sabatas ;
- bonete , dae bonet ; 
- cassola o casciola (ùmidu frissu in cassarola) dae cassola ;
- safata dae safata ;
- rebustu dae rebost ;
- parastazu o parastagiu dae parastatge ; 
- picapedreri dae picapedrer;
- carota dae carota;
- trechetu (proere a trechetu) dae trequit.


S’elementu ispagnolu

Comente amus naradu, su catalanu s’est difusu mescamente in su Cabu de giosso. In su cabu de susu si iscriat, finas a su cumintzu de su sèculu XVII, petzi in sardu o latinu. Sos atos de su Capìtulu de Tàtari los ant iscritos in sardu finas a su 1649, e s’ispagnolu ant cumintzadu a l’impitare, in sas reuniones de su cussìgiu e in sos cuntratos de apaltu petzi dae su 1610. A custu propòsitu, est interessante a lèghere ite iscriiat tale Martin Carrillo, in su 1611, a su Re Filipu: “Su regnu de Sardigna tenet una limba peculiare e particulare chi li narant sarda, sa cale non si faeddat, o non s’ischit mancu chi esistit, in sas àteras partes de su mundu; e non b’at in custu regnu, peruna diferèntzia tra s’ala de Casteddu e s’ala de Tàtari: in sas tzitades printzipales faeddant e cumprendent sa limba castigliana e catalana. Sa catalana est prus difusa in s’ala de Casteddu ca b’at prus cuntatos cun catalanos e castiglianos; a s’àtera ala usant de prus s’italiana e sa genovesa ca tenent prus cuntatos cun s’Italia e cun Genova: totus cunsiderant sa limba sarda comente sa limba comuna de su regnu, e si mantenet meda in sas biddas in ue non cumprendet àteras limbas”. Custu nos faghet cumprèndere chi, pro sèculos, in Sardigna b’at àpidu una situatzione de plurilinguìsmu, una gherra de sas limbas dae ue, in custu mamentu istòricu, paret chi siat essidu binchidore s’italianu, cun s’eliminatzione de s’ispagnolu, sa presèntzia de su catalanu petzi in S’Alighera e s’esclusione de su sardu dae s’usu pùblicu. Un’esèmpiu de custu isvilupu istòricu lu podimus bìdere, pro narrere, in s’Archìviu Parrochiale de Macumele, in ue, dae su 1573 a su 1624 sos documentos fiant iscritos in sardu; dae cussa data sunt istados iscritos in catalanu e, deretu, in ispagnolu; su primu documentu in italianu est de su 1791; pustis, b’at àpidu medas documentos in ispagnolu finas a su 1824 , e dae tando, petzi in italianu.
Ma, torrende a su contu de s’elementu ispagnolu, bidimus carchi paraula: 
- làstima dae làstima;
- feu dae feo ;
- cuciara dae cuchar ; 
- fusile , fusil ; 
- nitzu o niciu , nicho ; 
- resare o rasare (pregare), rezar ; 
- gosos , in su Cabu de susu, ( cumponimentu mètricu in onore de sa Vìrgine e de sos santos), gozos ;
- botas , botas ;
- solopatu , solapado ;
- randa , randa ;
- veta , veta ; 
- tertziupelu , terciopelo ;
- colcia , colcha ;
- findeos o filindeu , fideos ;
- aposentu , aposento ;
- dengosu , dengoso;
- derrota , derrota.




Sos àteros elementos

A parte sa base latina de sa limba, e sos influssos catalanu, ispagnolu e italianu, pagas sunt sas influèntzias de àteras limbas. In custa parte de su cursu amus a faeddare de sos elementos pùnicu, grecu-bizantinu, germànicu e àrabu.

S’elementu punicu.

De sas limbas prelatinas chi si faeddaiant in Sardigna in antis de sa cunchista romana, s’ùnica chi si connoschet bastante bene est su pùnicu. Infatis, de su paleosardu, est a nàrrere de sa limba o de sas limbas chi si faeddaiant in su tempus de sos nuraghes, non s’ischit belle nudda. Duncas, si podet nàrrere chi sos Fenìtzios si fiant istabilidos in sas costas meridionales de sa Sardigna in sos sèculos VIII-VI in antis de Cristu. In su sèculu VI sos Cartaginesos si sunt impossessados de sas colònias fenìtzias e si sunt istabilidos in Sardigna, ma ant dominadu petzi sas costas meridionales e de ponente e sa zona de Olbia, chene penetrare mai in s’internu. Sas influèntzias, duncas, interessant petzi parte de sa Sardigna, e sunt pagas in cue puru:
tzingorra, chi in Campidanu est un’ispètzie de ambidda minore; peret chi torret cun sa paraula singurra de unu dialetu aramaicu;
mitza, chi cheret nàrrere bena de abba, est un’àteru vocàbulu tipicamente campidanesu. Est atestada in sos documentos antigos: pro nàrrere, in una donatzione in limba sarda de su 1219, riportada in su Codice Diplomatico Sardo de Pasquale Tola ( 1861), si faeddat de una “incontrada cum totu sas villas, hominis, feminas, domos, rius, mizas et fontanas, pardos et montes”. 
tzìpiri est in sa zona meridionale de sa Sardigna su nùmene de su ramasinu; s’agatat galu in documentos antigos comente nùmene de lou o de pessone (petra de su cipiri , Cipari Murtinu, Condaghe de Santa Maria de Bonacatu ).

S’elementu grecu-bizantinu 

Amus bidu, in sa parte dedicada a s’istòria, chi, in su 534, sas trupas de s’Imperadore de Oriente Giustinianu ant bintu sos Vàndalos in Tricamari, una localidade a curtzu a Cartàgine, e sa Sardigna est diventada bizantina. Belle gai, sas paraulas bizantinas in sardu sunt pagas e, oramai, las podimus agatare, pro su prus, petzi in sos documentos antigos:
munistere, muristere (in su condaghe de Santu Pedru de Silchi) muristeri (Carte Volgari dell’Archivio Arcivescvile di Cagliari), dae su grecu monasteri; in sardu modernu muristene si narat galu, ma cheret nàrrere cumbissìa;
vethilica, presente in su Condaghe de Santu Pedru (sa clesia a vethilica) curispondet a su grecu basiliché
cantare, pesu de 100 libras, presente in sos Istatutos Tataresos, ma finas in su sardu modernu, currispondet a su grecu cantàri, chi cheret nàrrere cuintale

S’elementu germànicu

Amus bidu chi, n su 456 a pustis de Cristu, cando s’Impèriu Romanu fiat in decadèntzia, sos Vàndalos de Africa ant ocupadu Carali, est a nàrrere Casteddu, e sas àteras tzitades de sas costas de sa Sardigna e bi sunt abarrados finas a su 534. Sos Gòticos ant ocupadu sa Sardigna petzi dae su 582 a su 583. Sos Longobardos ant proadu a invàdere sa Sardigna in su 599, ma sunt istados iscunfitos dae sos Sardos. Duncas non b’at àpidu un’influèntzia linguìstica direta de custas populatziones. Sos pagos elementos germànicos de su sardu benint dae su latinu chi, dae su primu sèculu, aiat leadu unu tertu nùmeru de boghes germànicas. 
tiaza, tibaza, currispondet a su germànicu thwalja 
ischina, schina, rapresentat unu latinu schina leadu dae su germànicu
paret chi siat germànicu finas merca, melca

S’elementu àrabu

Sos Arabos no ant mai invàdidu sa Sardigna, a parte s’ocupatzione de su califu Mugiaid, a sa fine su sèculu X, chi però est durada petzi pagos meses. Dae tando, b’at àpidu petzi incursiones in sas costas sardas e atos de piraterìa, finas a su cumintzu de s’otighentos. Sos vocàbulos àrabos presentes in Sardigna sunt arribados a inoghe indiretamente. Pro nàrrere, sunt ispagnolismos sa paraula assussena (ligiu biancu) e alchilai (afitare , como in disusu). In sa parte meridionale b’at paraulas magrebinas comente anguli, angulla (un’ispètzia de cocone prenadu cun oos buddidos ) e facussa (un’ispètzia de cugùmere longu) chi benint rispetivamente dae angul e faqqous, e chi, probabilmente, sunt istadas importadas dae sos carlofortinos. Naturalmente, sunt àrabas totu sas paraulas de su limbègiu sientìficu presentes in sas limbas modernas, comente zero, algebra, zenit.


Sarvadore Serra (3)



















  




 

 
 
 

 

 
diariulimba@sotziulimbasarda.net  © sotziulimbasarda 2004-2008,"e' vietato riprodurre articoli originali o estratti da questo sito senza l'assenso della direzione"